Lijst van Nederlandse prefixen

Het prefix is een taalkundig voorvoegsel. In het Nederlands komen onder meer de volgende prefixen voor:

Werkwoordvormende en -veranderende voorvoegsels

be-

toegevoegd aan onovergankelijke werkwoorden; kent aan de actie van het werkwoord een lijdend voorwerp toe (maakt een onovergankelijk werkwoord overgankelijk).

• ik werk - ik bewerk het
• ik gluur - ik begluur hem

toegevoegd aan overgankelijke werkwoorden; vormt een nieuw overgankelijk werkwoord met een versterkende betekenis.

• schrijven - beschrijven
• hangen - behangen

toegevoegd aan werkwoorden; vormt een gesloten groep van onovergankelijke werkwoorden waarbij het enkel een versterkende betekenis heeft.

• derven - bederven
• vallen - bevallen

toegevoegd aan bijvoeglijk naamwoorden; geeft aan dat het werkwoord voorzien is of wordt van datgene dat het bijvoeglijk naamwoord aanduidt.

• vuil - bevuilen
• koel - bekoelen

toegevoegd aan zelfstandig naamwoorden; geeft aan dat het werkwoord voorzien is of wordt van datgene dat het zelfstandig naamwoord aanduidt.

• bos - bebossen
• glas - beglazen

ge-

toegevoegd aan werkwoorden; vormt een voltooid deelwoord bij het werkwoord

• zeggen - gezegd
• binden - gebonden

toegevoegd aan werkwoorden; vormt een gesloten groep werkwoorden waarbij het oorspronkelijk een collectieve, voltooide of versterkende betekenis had.

• beuren - gebeuren
• dragen - gedragen
• (bruiken) - gebruiken

her-

Toegevoegd aan werkwoorden; vormt een werkwoord dat een herhaling van de actie aangeeft.

• bouwen - herbouwen
• krijgen - herkrijgen

Toegevoegd aan werkwoorden; vormt een werkwoord dat een terugkeer naar een oorspronkelijke situatie aangeeft.

• stellen - herstellen
• roepen - herroepen

Toegevoegd aan werkwoorden; vormt een werkwoord dat een wijziging, of een gewijzigde herhaling aangeeft.

• vormen - hervormen
• schrijven - herschrijven

ont-

toegevoegd aan werkwoorden; vormt een werkwoord waarbij het resultaat ongedaan wordt gemaakt.

• hullen - onthullen: bekend maken wat eerst verborgen was
• sluiten - ontsluiten: open of toegankelijk maken

toegevoegd aan werkwoorden; geeft de betekenis van verwijdering aan het werkwoord.

• vluchten - ontvluchten
• lopen - ontlopen

toegevoegd aan werkwoorden; vormt inchoatieve werkwoorden (beginnen met of overgaan tot de door het grondwoord genoemde werking).

• branden - ontbranden
• dooien - ontdooien

toegevoegd aan bijvoeglijk naamwoorden; vormt werkwoorden die de toestand die het bijvoeglijk naamwoord aanduidt, ongedaan wordt gemaakt.

• vet - ontvetten: het weghalen van vet
• rond - ontronden: minder rond maken

toegevoegd aan zelfstandig naamwoorden; vormt werkwoorden die aangeven dat de zaak die het zelfstandig naamwoord aanduidt, ergens van worden ontdaan.

• bos - ontbossen
• hoofd - onthoofden

ver-

toegevoegd aan werkwoorden; geeft een verandering of een versterking aan.

• binden - verbinden
• blijven - verblijven
• kiezen - verkiezen

toegevoegd aan werkwoorden; geeft een verandering ten kwade aan.

• doen - verdoen
• werpen - verwerpen
• spillen - verspillen
• dwalen - verdwalen
• leren - verleren

toegevoegd aan werkwoorden; geeft de omgekeerde transactie aan.

• kopen - verkopen
• huren - verhuren
• noemen - vernoemen
• sieren - versieren

toegevoegd aan bijvoeglijk naamwoorden; geeft een veranderende of versterkende betekenis aan, die het bijvoeglijk naamwoord aanduidt.

• lam - verlammen: lammer worden
• laag - verlagen: lager maken

toegevoegd aan zelfstandig naamwoorden; geeft een verandering aan, die het zelfstandig naamwoord aanduidt.

• vel - vervellen: van vel veranderen.
• deel - verdelen: in delen maken.

Voorvoegsels bij zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden

Ontkenning

De voorvoegsels on-, non- en niet- worden gebruikt om een ontkenning van de hoofdbetekenis van het grondwoord aan te geven.

Voorvoegsel	Soort grondwoord	Grondwoord	Resultaat
on-	Zelfstandig naamwoord	recht tucht mens	onrecht ontucht onmens
on-	Bijvoeglijk naamwoord	rechtmatig machtig	onrechtmatig onmachtig
on-	Voltooid deelwoord	gebonden gegeneerd	ongebonden ongegeneerd
niet-	Onvoltooid deelwoord	bindend toereikend	niet-bindend niet-toereikend
non-	Zelfstandig naamwoord	issue	non-issue
non-	Bijvoeglijk naamwoord	actief	non-actief
non-	Zelfstandig naamwoord (Nederlands)	maatregel muziek	non-maatregel non-muziek

Het prefix non- komt vaak voor in combinatie met aan andere talen ontleende woorden, maar heeft een ironisch of cynisch effect bij typisch Nederlandse woorden. Het voorvoegsel on- vormt vaak een combinatie met abstracte woorden. Ook kan het een woord een negatieve betekenis geven, negatiever dan het grondwoord zonder het prefix.

Voorvoegsel	Soort grondwoord	Grondwoord	Resultaat
on-	Zelfstandig naamwoord	weer kruid	onweer onkruid
on-	Voltooid deelwoord	gesteld bedacht	ongesteld onbedacht

Pejoratief: negatieve gevoelswaarde

Het voorvoegsel wan- is een negatieve kwalificatie. Alleen zelfstandig naamwoorden met een abstracte betekenis en daarbij horende overgankelijke werkwoorden kunnen ermee worden samengevoegd, hoewel het eerste meer voorkomt dan het laatstgenoemde.

Voorvoegsel	Soort grondwoord	Grondwoord	Resultaat
wan-	Zelfstandig naamwoord	daad betaling orde	wandaad wanbetaling wanorde
wan-	Overgankelijk werkwoord	betalen	wanbetaler
wan-	Onovergankelijk werkwoord	boffen	wanboffen

Rang

Aarts- en opper-

Het voorvoegsel 'aarts-' stamt af van het Griekse archein, dat heersen betekent. De betekenis was dus de 'heersende' en vervolgens de 'hoogste', de'grootste', de 'belangrijkste' de 'eerste'. Een aartsbisschop is de hoogste of belangrijkste bisschop in een bepaald gebied; zijn bisdom heet aartsbisdom. Dit is in veel gevallen het belangrijkste bisdom van een kerkprovincie. Vergelijkbare samenstellingen zijn aartshertog, aartsengel, aartsvader, aartsvijand en aartsrivaal.

In combinatie met negatief grondwoord, heeft aarts- een versterkend karakter. Dit geldt voor onder meer aartsdom en aartslui.

Een voorvoegsel met een vergelijkbare of gelijke betekenis is opper-, maar dit wordt niet in dezelfde samenstellingen gebruikt. Opperhoofd en opperbest zijn voorbeelden hiervan.

Super-, hyper- en ultra-

Super-, hyper- en ultra- kunnen een grote hoeveelheid of zelfs een teveel aanduiden, zoals in superintelligent, hyperventileren, hyperactief of ultramodern. In het geval van ultra- beperkt het voorvoegsel zich bij zelfstandige naamwoorden vooral tot wetenschappelijke en technische termen, zoals ultraviolet.

Waar het bij aarts- om personen en hun eigenschappen gaat, gaat het bij super- (meer) om zaken en begrippen. Bijvoorbeeld bij supermarkt, supercomputer en meer afgeleid van het oorspronkelijke Latijnse grondwoord supranationaal, superlatief.

Vice- en sub-

In plaats van super- zijn aarts- en opper- meer gebruikt als het gaat om de aanduiding van een hogere rang. Bij een lagere rang gebruikt men vaak vice-. Bij personen is het voorvoegsel vice- veel gebruikelijker dan sub-.

Voorvoegsel	Soort grondwoord	Grondwoord	Resultaat
aarts-	persoon	bisschop rivaal	aartsbisschop aartsrivaal
vice-	persoon	premier voorzitter	vicepremier vicevoorzitter
sub-	begrip	groep	subgroep
sub-	persoon	diaken	subdiaken

Loco- betekent (evenals adjunct-) plaatsvervangend en kan als voorvoegsel uitsluitend samen met burgemeester en secretaris.

In beperkte gevallen kan ultra- worden gebruikt. Deze woorden hebben de neiging echter om negatief te worden opgevat na verloop van tijd: ultraorthodox, ultrarechts.

Tegenstellingen en tegenovergestelden

Met pro- en contra- geeft met voors en tegens aan. Een indicatie voor antibiotica is bijvoorbeeld een longontsteking. Een eventuele contra-indicatie zou hier een allergie kunnen zijn voor deze medicatie. Bij contraproductief bedoelt men dat beoogde effect niet behaald wordt; in het voorgaande voorbeeld zou men genezing willen zien, terwijl de allergie tegen een medicijn iemand ziek maakt. Antibiotica zijn dus contraproductief bij een allergie hiervoor. Een contrabeweging zet zich tegen iets in. Contracommunistisch kan dus prokapitalistisch zijn.

Een contrajoodse beweging zal men niet aantreffen, bij gebrek aan een absoluut tegenovergestelde van het jodendom. Derhalve spreekt men van antijoods en antisemitisme waar het gaat om bewegingen die joden en het Jodendom discrimineren. Anti- is dus meer tegen, zoals in tegenstander. Men kan (tegen)stander van een politieke stroming zijn, zoals een anticommunist tegen communisme is. Bij contra- doelt men op meer tegen dan op een tegenstelling ten opzichte van het grondwoord. Een contrademonstratie is zodoende wel degelijk een demonstratie. En contrademonstratie wordt vaak georganiseerd tegenover een andere demonstratie met tegengesteld doel. Een voorbeeld is een demonstratie tegen discriminatie als reactie op een demonstratie van neonazi's. Antidemonstratie als begrip is hier niet juist, omdat er sprake van een demonstratie, en niet van het tegenovergestelde van een demonstratie.

Anti- kent nog een gebruik naast het bovengenoemde. Het gaat dan niet over tegen-zijn maar over een antoniem. Een antoniem wordt dan gevormd door anti- voor het grondwoord te plaatsen.

Voorvoegsel	Grondwoord	Resultaat
anti-	climax	anticlimax
anti-	communistisch	anticommunistisch
pro-	kapitalistisch	prokapitalistisch

Het woord antisemitisme is op deze regels een uitzondering.

Voormalig

De voorvoegsels ex- en oud- betekenen hetzelfde en gaan voor een zelfstandig naamwoord dat een persoon aanduidt. Ze geven aan dat het zelfstandig naamwoord, een functie of rol, niet meer van toepassing op die persoon. De voorvoegsels zijn in het algemeen inwisselbaar, maar het kan zijn dat een van beide een (duidelijke) voorkeur heeft.

Voorvoegsel	Grondwoord	Resultaat	inwisselbaar?
ex-, oud-	burgemeester	oud-burgemeester, ex-burgemeester	mogelijk
ex-	man vrouw	ex-man ex-vrouw	niet mogelijk
oud-	bewoner	oud-bewoner	niet mogelijk

Abstracte begrippen afgeleid van een werkwoord

Met het voorvoegsel ge- is het mogelijk van een werkwoordstam een abstract begrip te maken.

Voorvoegsel	Grondwoord	Resultaat
ge-	zeuren piekeren fluiten	gezeur gepieker gefluit

Op deze mogelijkheden is een aantal uitzonderingen. Van gaan, slaan, staan en zien ontbreken vormen met ge-. Enkele andere werkwoorden vormen met ge- samen een zeer concreet begrip, zoals gebouw. Alle samenstellingen met ge- hebben overigens een onzijdig woordgeslacht.

Herhaling

Met her-, weder- of re- geeft men aan dat iets opnieuw gebeurt. Zoals bij herindicatie, herboren worden, herzien. Uitzonderingen hierop is een aantal metoniemen, zoals een herexamen, waarbij een ander examen wordt afgelegd dat een herkansing is. Het examen zelf vindt geen tweede keer plaats. Re- wordt meer gebruikt samen met stammen van vreemde oorsprong zoals re-integratie of reïncarnatie. Voorbeelden met weder- zijn wederopneming en wedergeboorte.

Oorsprong of originaliteit

Het voorvoegsel oer- duidt een absolute oorspronkelijkheid aan of een absoluut begin in de chronologie, zoals in oerwoud, oertijd, oerkomisch, oerkreet en oermens.

Wetenschappelijke termen

Tal van termen uit de wetenschap, techniek en andere vakken, kennen nog een groot aantal voorvoegsels. Deze zijn niet zelden uit het Latijn of Oudgrieks afkomstig.

Voorvoegsel	Grondwoord	Resultaat	Betekenis
pre-	nataal historie	prenataal prehistorie	voor de geboorte voor aanvang van de geschreven geschiedenis
post-	mortaal communistisch	postmortaal postcommunistisch	na de dood/het overlijden na het communistisch tijdperk
inter-	nationaal menselijk	internationaal intermenselijk	tussen naties tussen mensen
auto-	biografie seksueel	autobiografie autoseksueel	levensbeschrijving seksueel op zichzelf gericht, masturbatie
neo-	liberaal nazi	neoliberaal neonazi	aanhanger van een nieuwe conservatieve stroming naoorlogse nationaalsocialist
pan-	Europees theïst	pan-Europees pantheïst	betreffende geheel Europa hij die gelooft dat alles goddelijk is
pseudo-	Latijn kroep	pseudo-Latijn pseudokroep	bewust gelijkend op Latijn aandoening gelijkend op kroep

Zie ook

• Lijst van Nederlandse suffixen
• Affix
• Infix
• Suffix

Bronnen

• p.a. coppen, w. haeseryn, f. de vriend Online Elektronische versie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst
• prof. dr. n. van der sijs, et al. wwww.etymologiebank.nl

Referenties