Conservering van schilderijen

Met de conservering van schilderijen wordt getracht om deze in een goede staat te behouden. De veroudering van schilderijen is onvermijdelijk, maar kan worden vertraagd door de omgevingsfactoren, zoals de temperatuur en de luchtvochtigheid, binnen bepaalde grenzen te houden. Beschadiging van schilderijen, bijvoorbeeld door onoordeelkundige ingrepen, kan wel worden voorkomen.

Bekende oorzaken

Er zijn vele bekende oorzaken van veroudering of schade.

Soort invloed	Oorzaak	Gevolg	Voorbeeld
fysische invloeden	Te hoge temperatuur, hetzij bij brand, of door een cv, schilderijlampje of kaarsen.	directe schroeiplekken
	Te veel vocht. Dit kan o.a. voorkomen na een brand, bij verkeerd ingestelde airconditioningapparatuur, lekkage, spatten door schoonmaakwerkzaamheden, door een plantenspuit bij planten in de buurt van het schilderij etc.	schilfering waardoor verf kan verdwijnen, oxidatie van metalen delen zoals spijkers in de lijst, opstaande verf, craquelé, schimmel, gevolgen van krimpen en uitzetten van bijvoorbeeld een houten lijst, blauwe waas
	Te droge lucht	craquelé
	invloed van licht	verkleuring van niet-lichtechte pigmenten, verkleuring van het schildersdoek als dat zichtbaar is in het schilderij
	stof, vuil, spatten van allerlei stoffen (wijn, verf, kaarsvet, al het denkbare), rook, nicotine, roet van open haard of kaarsen	schimmel, oxidatie door vochtaantrekkende werking van het vuil, zichtbaar vuil of spatten op het schilderij.
	temperatuur- of vochtwisselingen, bijvoorbeeld door tocht	schade aan het doek door de kleine bewegingen, krimpscheuren van de verf
chemische invloeden	zuur uit het hout, bijvoorbeeld vanuit eigenhout of spaanplaat, of door niet houtvrij papier bijvoorbeeld van de passe-partout	aantasting van de verf, het aquarelpapier of het schildersdoek
	roesten van bevestigingsmateriaal	vlekken roest
	spontane veroudering	vergeling van de vernislaag, verlies van elasticiteit van de vernislaag, craqulé in de verf of vernis, verzwakking van het doek
	chemische verandering van pigmenten	Het tegenwoordig niet meer gebruikte loodwit kan transparant worden. Het rode pigment alizarine kan verbleken.
	verzeping door een reactie met zware metalen in de pigmenten met vrije vetzuren in de bindmiddelen (olie)	Er kunnen bobbels ontstaan in de verfhuid die op storende manier het licht kunnen verstrooien.
onwetendheid, onkunde of fouten van de schilder	verkeerde schildertechniek, zoals mager over droog glaceren, geen goed hechtende onderlaag gebruikt	craquelé van de bovenste laag tot de verf zodanig schilfert dat hij eraf valt
	gebruik van bitumen (voor de kleur zwart)	rimpeling van de verf
	gebruik van te veel bindmiddel (olie of ander medium) in verhouding tot de hoeveelheid pigment	rimpeling van de verf
	te veel siccatief	ontstaan van jeugdcraquelé
onwetendheid, onkunde of fouten van de lijstenmaker	slecht inlijsten	barsten van een houten paneel door te strak inlijsten, vuilophoping tussen lijst en doek, schimmels in het vuil
	te hoge of te lage spanning in het schildersdoek	plooien in de hoeken, eerder optreden van craquelé door veroudering, cupping, vervorming van het verfoppervlak
onwetendheid, onkunde of fouten van anderen	plakkers op achterzijde van schilderij	verkleuring, aantasting door lijm of zuur
	slecht bewaren of transportschade	moeten, krassen, vouwen of zelfs scheuren in het doek
	verkeerd schoonmaken (bijvoorbeeld met een halve aardappel, broodkruim, stofdoek of andere huismiddeltjes)
	onoordeelkundige restauratie
	vandalisme (incidenteel in musea) of aanslagen
	diefstal	schade door uit de lijst snijden, opvouwen of oprollen van het doek
	lelijke retouches of eerdere restauraties	oorspronkelijke afbeelding is gewijzigd, lelijke verkleuringen door andere verf etc.
dieren	uitwerpselen van insecten, spinnen of vogels	vervuiling
	gaten door houtworm	gaten in en verzwakking van het spieraam of de lijst, gaten in het doek als de houtworm zich daardoorheen vreet. Schilderijen in de buurt worden op termijn ook aangetast.
	vraat door zilvervisjes	papier of etiketten worden aangetast, gaan rafelen en zijn niet meer leesbaar
schimmels	verschillende andere factoren	zichtbare schimmel, aantasting van het hout of doek. Schilderijen in de buurt kunnen ook worden aangetast

Onbekende oorzaken

Door de vele nieuwe materialen die door moderne of hedendaagse kunstschildersgebruikt worden, ontstaat soms ook schade waarbij de oorzaak nog niet bekend is. Voorbeelden zijn:

• Druipende verf. Dit trad bijvoorbeeld op in schilderijen van Frank van Hemert, met name bij de verf met kleur "fleischfarbe" 213 van het merk Schmincke treedt dat op. Na 7 jaar begon deze verf te druipen, en na 25 jaar was deze verf nog niet volledig droog. Schmincke werd veroordeeld een grote schadevergoeding aan de kunstenaar te betalen. De kleur verf is in 1995 uit de handel genomen.
• In 2016 werd bekend dat er problemen waren met het conserveren van veel werken van Karel Appel. Er bleken op een aantal schilderijen hechtingsproblemen op te treden tussen de verf en de ondergrond, waardoor de verf van het doek valt en witte plekken overblijven. Maar ook traden er chemische processen in de schilderijen op, waardoor er verschillende effecten samenhangend met schade en veroudering optreden. Deze effecten treden ook bij andere naoorlogse schilderijen op. Sommige schilderijen gaan tranen en hierbij komt een deelfractie van het oliemedium, die geoxideerd is, door de verfhuid naar buiten. Ook ontstaan vlakken met een curieuze, ribbelige huid, een soort korstvorming, waarbij onder het vel ander materiaal ontstaat en de verf soms gaat druipen. Op andere plaatsen verdwijnt de oorspronkelijke streek van de kwasten, doordat de verflaag zacht wordt en als het ware smelt.

Bronnen, noten en/of referenties

Gebruikte bronnen

• Boeijink, Boekel van der Knaap, schilderijenrestauratie
• Simonis-Buunk

---

Mediabestanden

Zie de categorie Restoration of paintings van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.