Deventers
Het Deventers (Dèmpters) is het stadsdialect van de stad Deventer en wordt daar voornamelijk gesproken door de autochtone bevolking. Het is onderdeel van het Sallands dat weer deel uitmaakt van het Nedersaksisch.
| Deventers Daeventers/Dèmpters | ||||
|---|---|---|---|---|
| Nedersaksisch dialect | ||||
| Gesproken in | stad Deventer | |||
| Sprekers | 61% gaf aan Zwols, Kampers of Deventers te kunnen spreken eind 2002[1] | |||
| Taalfamilie | ||||
| Erkend in |
Nedersaksisch o.a. erkend in Nederland
| |||
| ||||
Kenmerken
bewerkenHet Deventers heeft net als het Kampers, Steenwijks[4], Zwols en Zutphens een brouwende uitspraak van de r, [ʀ]. De ao voor een /r/ wordt waarschijnlijk hierdoor als een öö gerealiseerd (van [ɔː] naar [œː]). Deze brouw-r wordt niet gehoord op het platteland, het is een verschijnsel dat alleen in de stad gehoord wordt. In IJsselmuiden wordt hij echter wel gehoord.[5] In Deventer laat men de h niet vallen, waar men dat rond Kampen en Zwolle wel doet. Een ander kenmerk dat het Deventers van de andere Sallandse varianten onderscheidt is de diftongische uitspraak van de lange medeklinkers ee, eu en oo waar de rest van West-Overijssel lange monoftongen gebruikt. Dit gebeurt echter niet voor de -r. In Deventer klinkt kaas bijvoorbeeld als keejze, beuken als beujkng en koning als koowning.[6] Waar in het oosten van Salland de klinkers in goot, eten en boter kort worden uitgesproken als götte, etten en botter gebeurt dit in Deventer met een lange klank: göte, eaten en baoter. Een ander kenmerk van het Deventers is het behouden van de oo, eu en ee in onder andere boek, groen en hij. Bijna geheel Salland heeft de verandering naar oe in boek, de uu in gruun en i'j in hi'j meegemaakt. Het Deventers heeft hier de oude klanken bewaard. Nog een verschil met de rest van het Sallands is dat verkleinwoorden met -jen of -ken worden gevormd waar elders in het taalgebied -ie(n) wordt gebruikt. Wel overeenkomstig met de rest van het Sallands krijgen verkleinwoorden in het Deventers een umlaut.[7] Woorden als zochten, stond, gegoten, geroken, etc bevatten geen umlaut: zochen, stond, egaoten en eraoken. De klank in de laatste twee is gerekt. Ook rondom Deventer komt dit voor.
Door de industrialisatie van Deventer in de 19e eeuw trokken er veel arbeiders van buiten naar Deventer toe waardoor het oorspronkelijke Deventers grotendeels verdween.[8] De nieuwkomers lieten zelf hun taal achter. De bevolking groeide in de 19e eeuw van 9000 tot 26000 mensen door de industrialisatie.[9] Entjes rapporteerde begin jaren '70 dat er vroeger wel verschil bestaan moet hebben tussen de verschillende delen van de stad maar dat dit niet nader aangegeven kon worden.[10] In het Woordenboek van het Deventer dialect uit 1986 staat dat een halve eeuw geleden er twee of zelfs drie verschillende varianten in Deventer waren. In 1986 waren deze verschillen nog nauwelijks te horen. De verschillende klankvormen en klankverschillen waren nog wel te horen maar waren niet meer speciaal aan een wijk gebonden.[11] Winkler meende over het Deventers: ''Tegenwoordig hoort men het echte, oorspronkelijke deventersch weinig meer; door den invloed van het nederlandsch en van den hollandschen tongval is het hedendaagsche deventersch zeer verbasterd en verloopen.”[12] W. Draaijer was in de 19e eeuw al bezorgd over de achteruitgang van het oorspronkelijke Deventers.[13] Draaijer schreef in 1896 dat het vleeseaters schrikbarend was gestegen en het aantal vleiseaters in dezelfde mate gedaald.[14] Volgens Draaijer had het Deventers de laatste jaren danig geleden.
Gebruik
bewerkenUit een onderzoek van 2005 bleek dat in 2003 61% van de bevolking van Kampen, Deventer en Zwolle het eigen stadsdialect kon spreken.[15] Het Deventers heeft een eigen woordenboek, het Woordenboek van het Deventer dialect dat werd uitgegeven in 1986. Eerdere versies werden in 1896 en 1936 uitgegeven.
- ↑ Hendrik Bloemhoff, Taaltelling Nedersaksisch. Een enquête naar het gebruik en de beheersing van het Nedersaksisch in Nederland, p.78. Groningen: Sasland (2005). Gearchiveerd op 5 oktober 2021. Geraadpleegd op 5 februari 2021.
- ↑ Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi (2008). Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde. Uitgeverij Van Gorcum. ISBN 978-90-232-4329-8. Gearchiveerd op 1 november 2021.
- ↑ Scholtmeijer, H., Heijerman, Th, Turin, H. (2008). De dialectometrische indeling van Overijssel. Taal & tongval 2008: 59–83. ISSN:0039-8691
- ↑ http://www.detaalvanoverijssel.nl/static/BMedia/224/file/title:Over%20de%20taal%20van%20Steenwijk
- ↑ Ph Bloemhoff-de Bruijn, Anderhalve Eeuw Zwols Vocaalveranderingsprocessen in de periode 1838-1972. IJsselacademie (2012). ISBN 978-90-6697-228-5.
- ↑ Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde. Uitgeverij Van Gorcum (13 okt. 2008). Gearchiveerd op 24 juni 2023 – via Google Books.
- ↑ http://www.detaalvanoverijssel.nl/static/BMedia/211/file/title:Over%20de%20taal%20van%20Deventer1.pdf. Gearchiveerd op 1 oktober 2020.
- ↑ DE DIALECTOMETRISCHE INDELING VAN OVERIJSSEL. Gearchiveerd op 11 april 2020. Geraadpleegd op 11 april 2020.
- ↑ J ten Hove 1998, Aan knellende banden ontworsteld. De stedenbouwkundige ontwikkeling van Deventer in de 19de eeuw. Kampen: IJsselacademie.
- ↑ Dialektatlas van Gelderland en Zuid-Overijsel
- ↑ Woordenboek van het Deventer dialect (1986)
- ↑ Johan Winkler 1874, Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. ’s Gravenhage: Nijhoff
- ↑ Jan Nijen Twilhaar 1999, ‘Het Deventers. Lexicale veranderingen in de afgelopen eeuw’. In: J. Kruijsen en N. van der Sijs (red.), Honderd jaar stadstaal. Amsterdam/Antwerpen: Contact, p. 59-73.
- ↑ Woordenboekje van het Deventersch dialect
- ↑ Henk Bloemhoff, Taaltelling Nedersaksisch (2005), 2005