Duitse grammatica

De Duitse taal is nauw verwant aan het Nederlands, wat ook blijkt uit de Duitse grammatica: de woordvorming, de woordvolgorde en de structuur van de werkwoorden vertonen grote gelijkenissen met die van het Nederlands, hoewel er tegelijkertijd verschillen zijn. Vooral bij de naamwoorden zijn de verschillen groot; daar waar het Duits nog naamvallen kent en een erg onregelmatige meervoudsvorming heeft, heeft het Nederlands zijn naamvallen verloren en is de meervoudsvorming veel regelmatiger geworden.

Dit artikel beschrijft de grammatica van het moderne Duits, maar gaat hier en daar in op historische ontwikkelingen en op de overeenkomsten en verschillen met het Nederlands.

Typologie

De taaltypologie beschrijft de kenmerken van talen op een systematische manier.

Het Duits is een flecterende taal, wat betekent dat veelal korte morfemen meerdere betekenissen in één keer kunnen uitdrukken. Duitse woorden zijn opgedeeld in drie verschillende klassen, naar woordgeslacht: mannelijk, vrouwelijk en onzijdig.

Het Duits is een accusatieftaal: in zinnen met overgankelijke werkwoorden wordt het lijdend voorwerp morfologisch gemarkeerd, hoewel dit in de praktijk alleen bij mannelijke woorden zichtbaar is. Bijvoeglijke naamwoorden staan voor zelfstandige naamwoorden, en genitiefvormen staan meestal achter datgene waarmee ze een bezitsrelatie uitdrukken. Opmerkelijk is de woordvolgorde (zie zinsleer), die wel als V2 wordt beschreven.

Voor al deze typologische verschijnselen geldt dat ze ook in het Nederlands voorkomen.

Klankleer

Het Duits kent een relatief grote verscheidenheid aan klanken, waarmee relatief veel verschillende clusters gemaakt kunnen worden. Woorden worden duidelijk afzonderlijk uitgesproken, er is weinig assimilatie. De zinsmelodie is afwisselend en afhankelijk van de nadruk die de spreker ergens op wil leggen.

Klinkers

Het Duits heeft zowel monoftongen (eenvoudige klinkers) als diftongen (tweeklanken).

Monoftongen in de Duitse standaardtaal

	voor				midden		achter
	ongerond		gerond		ongerond		gerond
	kort	lang	kort	lang	kort	lang	kort	lang
Gesloten	[ɪ]	[iː]	[ʏ]	[yː]			[ʊ]	[uː]
Halfgesloten		[eː]		[øː]	([ə])			[oː]
Halfopen	[ɛ]	[ɛː]	[œ]		([ɐ])		[ɔ]
Open					[a]	[aː]

Een aantal opmerkingen:

• De volgende klinkers kunnen zowel lang als kort zijn: /a/, /ɛ/. Niet alle sprekers gebruiken echter de lange /ɛː/ (zie onder), voor veel sprekers kan dus alleen de /a/ lang én kort zijn (“Jan ist ein Mann”).
• De volgende klinkers kunnen alleen kort zijn: /ɪ/, /ʏ/, /ʊ/, /œ/, /ɔ/.
• De volgende klinkers kunnen alleen lang zijn: /i:/, /y:/, /uː/, /eː/, /øː/, /oː/.
• De volgende klinkers komen alleen in onbeklemtoonde lettergrepen voor: /ə/, /ɐ/.
• De /ɛː/ (lange è) komt voor in woorden als Käse, Porträt, maar wordt door veel sprekers niet zo uitgesproken, zij laten hier de gewone lange ee horen (/ke:zə/). Voor deze sprekers is een korte e dus altijd /ɛ/, de lange e altijd /e:/.

Naast deze monoftongen zijn er drie diftongen, te weten /aɪ̯/, /aʊ̯/ en /ɔʏ̯/.

De klinkerlengte wordt in de spelling weergegeven door een onderscheid tussen open lettergrepen (die eindigen op een klinker of een enkele medeklinker) en gesloten lettergrepen (die eindigen op meerdere medeklinkers). De korte klinkers /a/, /ɛ/, /ɪ/, /ʏ/, /ʊ/, /œ/, /ɔ/ worden in gesloten lettergrepen respectievelijk als < a >, < e >/<ä >, < i >, < ü >, < u >, < ö >, < o > weergegeven, de lange medeklinkers /a:/, /ɛ:/, /i:/, /y:/, /uː/, /eː/, /øː/, /oː/ in open lettergrepen respectievelijk als < a >, <ä >, < ie >, < ü >, < e >, < ö >, < o >. De onbeklemtoonde klinkers /ə/ en /ɐ/ worden meestal als <e> en <er> gespeld, de diftongen /aɪ̯/, /aʊ̯/ en /ɔʏ̯/ in principe als < ei >, < au > en < eu >/< äu >.

Medeklinkers

Het Duits heeft 25 medeklinkers, 26 als de glottisslag wordt meegeteld (in onderstaande tabel is deze klank opgenomen).

Medeklinkers in de Duitse standaardtaal

	bilabiaal		labiodentaal		alveolaar		postalveolaar		palataal		velaar		uvulaar		glottaal
	steml.	stemh.	steml.	stemh.	steml.	stemh.	steml.	stemh.	steml.	stemh.	steml.	stemh.	steml.	stemh.	steml.	stemh.
Occlusief	[p]	[b]			[t]	[d]					[k]	[ɡ]			[ʔ]
nasaal		[m]				[n]						[ŋ]
fricatief			[f]	[v]	[s]	[z]	[ʃ]	[ʒ]	[ç]		[x]			[ʁ]	[h]
approximant						[l]				[j]
affricaat			[p͡f]		[t͡s]		[t͡ʃ]	[d͡ʒ]

Bij de medeklinkers vallen een aantal zaken op:

• Tegenover de stemloze occlusieven p, t k staan de stemhebbende occlusieven b, d g, maar stem is niet het enige verschil: p, t en k worden, als zij voor een klinker staan, geaspireerd, ze klinken dan als ph, th, kh. In clusters (bv. st-, sp-) blijft de aspiratie achterwege.
• De stemhebbende medeklinkers worden vaak nauwelijks stemhebbend uitgesproken, het onderscheid wordt ook wel als fortis-lenis beschreven.
• De /ç/ en de /x/ zouden ook als allofonen van eenzelfde foneem kunnen worden gezien, gespeld als <ch>: de /ç/ komt na voorklinkers voor, de /x/ na achterklinkers.
• De r heeft verschillende realisaties. Na klinkers is het meestal een halfklinker (bier → “bie-a”), voor klinkers komen zowel de huig-r als de tongpunt-r voor. De huig-r is in Duitsland wel het meest algemeen, de tongpunt-r is vooral een zuidelijk verschijnsel. In de tabel is voor de huig-r gekozen.
• De affricaat pf- is een zeer zeldzame klank, vooral bekend uit het Duits en de Duitse dialecten, maar ook opgetekend voor een dialect van het Tsonga.
• De glottisslag (keelsluiting) komt voor klinkers als die aan het begin van een woord staan, bv. [ʔɪç] ich (“ik”), [aɪ̯nˈʔafə] ein Affe (“een aap). Door de glottisslag kan de grens tussen woorden en lettergrepen worden verduidelijkt. In het Nederlands komen deze glottisslagen ook voor, maar ze zijn vooral typisch voor het Nederlands in Nederland.

De spelling van de medeklinkers is lang niet altijd geregeld volgens het principe één klank, één letter, vaak zijn meerdere tekens nodig om één klank weer te geven. Te denken valt aan digrafen als < ch >, < ng > en < pf >, naast de bekende dubbele medeklinkers als < nn >, < ll >, waarmee de geslotenheid van een lettergreep wordt uitgedrukt. Voor de /ʃ/ zijn drie letters nodig: < sch >; voor de /t͡ʃ/ zelfs vier: < tsch >.

Lettergreepstructuur

Het Duits staat vrij lange consonantenclusters toe, zowel aan het begin als aan het einde van de lettergreep: Straße (['ʃtra:sə], “straat”), du hältst ([du hɛltst], “jij houdt”). De lettergreepstructuur laat zich dan ook omschrijven als:

(C) (C) (C) V (C) (C) (C) (C)

C staat voor een medeklinker (consonant), V voor een klinker (vocaal). Iedere lettergreep heeft ten minste een klinker en een variabel aantal medeklinkers, maximaal drie voor en vier na de klinker.

In de praktijk zijn het alleen combinaties van de clusters st- en sp- met een r of l die voor de lange clusters aan het begin zorgen. Het Nederlands kent dezelfde mogelijkheden, en heeft zelfs nog een extra cluster schr- ([sxr]), dat in het Duits niet voorkomt (de spelling <schr> staat hier voor [ʃʁ]).

Klemtoon

De klemtoon valt in het Duits op de stam van het woord. Meestal is dat ook de eerste lettergreep, tenzij het woord een voorvoegsel heeft: lehren, Lehrer, Lehrerin, lehrhaft, Lehrerkollegium, belehren. Sommige voor- en achtervoegsels trekken de klemtoon naar zich toe, dan valt die dus van de stam weg: Aus-spra-che, vor-le-sen, Bä-cke-rei. In leenwoorden horen we vaak nog de klemtoon die het woord ook in de brontaal had.

In woorden heeft de beklemtoonde lettergreep niet alleen de nadruk, deze lettergreep is ook wat langer, terwijl de overige lettergrepen korter en minder duidelijk uitgesproken worden. Het ritme van het Duits wordt dus door de klemtonen bepaald, het is een “stress-timed” taal (soms wel “morse-taal”). De intonatie is stijgend bij vragen, dalend in antwoordzinnen en zwevend bij gewone mededelingen.

Vormleer

De Duitse vormleer is voor die van een Germaanse taal opmerkelijk conservatief: naamvallen, werkwoordsvervoegingen en de wijzen van het werkwoord worden nog uitgedrukt, daar waar met name het Engels, het Afrikaans en de grote Noord-Germaanse talen deze vormen overboord hebben gegooid; alleen het Faeröers en het IJslands zijn op dit punt met het Duits te vergelijken, terwijl het Nederlands en het Fries een middenpositie innemen.

Werkwoorden

Het Duitse werkwoord kent verschillende tijden en wijzen. In het uitdrukken van die tijden en wijzen heeft het hulpwerkwoord een rol, in de gesproken taal meer dan in de geschreven taal, maar er bestaan ook synthetische vormen. Bij de werkwoordsvervoeging valt op dat er in de aantonende wijs voor elke persoon eigen vormen bestaan, alleen de eerste en derde persoon meervoud hebben dezelfde vorm (in de verleden tijd vallen ook de eerste en derde persoon enkelvoud samen).

Er bestaat net als in het Nederlands een klasse van sterke en zwakke werkwoorden. Dat onderscheid is in het Duits zowel voor de vervoeging in de tegenwoordige als in de verleden tijd relevant, en verder voor de vorming van deelwoorden.

Sterke werkwoorden hebben in de tegenwoordige tijd umlaut (bij de tweede en derde persoon van de aantonende wijs), in de verleden tijd ablaut en umlaut (dat laatste alleen bij de aanvoegende wijs); de voltooide deelwoorden krijgen de uitgang -en. In onderstaande tabel de werkwoorden bleiben (“blijven”), bieten (“bieden”), singen (“zingen”), brechen (“breken”), geben (“geven”), fahren (“gaan met een voertuig”) en laufen (“lopen”).

Sterke werkwoorden

	bleiben		bieten		singen		brechen		geben		fahren		laufen
o.t.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich bleibe	ich bleibe	ich biete	ich biete	ich singe	ich singe	ich breche	ich breche	ich gebe	ich gebe	ich fahre	ich fahre	ich laufe	ich laufe
2e pers. ev.	du bleibst	du bleibest	du bietest	du bietest	du singst	du singest	du brichst	du brechest	du gibst	du gebest	du fährst	du fahrest	du läufst	du laufest
3e pers. ev.	bleibt	bleibe	bietet	biete	singt	singe	bricht	breche	gibt	gebe	fährt	fahre	läuft	laufe
1e pers. mv.	wir bleiben	wir bleiben	wir bieten	wir bieten	wir singen	wir singen	wir brechen	wir brechen	wir geben	wir geben	wir fahren	wir fahren	wir laufen	wir laufen
2e pers. mv.	ihr bleibt	ihr bleibet	ihr biett	ihr bietet	ihr singt	ihr singet	ihr brecht	ihr brechet	ihr gebt	ihr gebet	ihr fahrt	ihr fahret	ihr lauft	ihr laufet
3e pers. mv.	bleiben	bleiben	bieten	bieten	singen	singen	brechen	brechen	geben	geben	fahren	fahren	laufen	laufen
o.v.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich blieb	ich bliebe	ich bot	ich böte	ich sang	ich sänge	ich brach	ich bräche	ich gab	ich gäbe	ich fuhr	ich führe	ich lief	ich liefe
2e pers. ev.	du bliebst	du bliebest	du botst	du bötest	du sangst	du sängest	du brachst	du brächest	du gabst	du gäbest	du fuhrst	du führest	du liefst	du liefest
3e pers. ev.	blieb	bliebe	bot	böte	sang	sänge	brach	bräche	gab	gäbe	fuhr	führe	lief	liefe
1e pers. mv.	wir blieben	wir blieben	wir boten	wir böten	wir sangen	wir sängen	wir brachen	wir brächen	wir gaben	wir gäben	wir fuhren	wir führen	wir liefen	wir liefen
2e pers. mv.	ihr bliebt	ihr bliebet	ihr botet	ihr bötet	ihr sangt	ihr sänget	ihr bracht	ihr brächet	ihr gabt	ihr gäbet	ihr fuhrt	ihr führet	ihr lieft	ihr liefet
3e pers. mv.	blieben	blieben	boten	böten	sangen	sängen	brachen	brächen	gaben	gäben	fuhren	führen	liefen	liefen
	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.
	bleib, bleibe!	geblieben	biet, biete!	geboten	sing, singe!	gesungen	brich!	gebrochen	gib!	gegeben	fahr, fahre!	gefahren	lauf, laufe!	gelaufen

Enkele opmerkingen:

• De ablaut verloopt volgens voorspelbare processen, als bleiben gaan zo ook veel andere woorden met een -ei- in de stam (vgl. Nederlands -ij-); deze groep werkwoorden is echter niet meer productief, nieuwe werkwoorden zijn zwak, waardoor de sterke werkwoorden vaak als onregelmatig worden gezien.
• De zeven werkwoorden zijn elk een voorbeeld voor de zeven sterke klassen.
• Stammen die eindigen op -ch, -f, -t en -ss of -ß hebben een verkorte klinker, wat blijkt uit de verleden tijd, bv. streiten – stritt (niet *striet).
• De tweede en derde persoon enkelvoud, aantonende wijs, tegenwoordige tijd, worden gekenmerkt door umlaut (bij a, o, u) of e-i-wissel (van e naar i), zoals blijkt uit vormen als du fährst en sie bricht.
• De uitgangen -t en -st hebben lange tegenhangers, -et en -est, die worden gebruikt als er onduidelijkheid dreigt, bijvoorbeeld bij er bietet (“hij biedt”); als de umlaut van de tweede en derde persoon deze duidelijkheid al geeft voldoet de korte uitgang: er rät (“hij raadt”).

De in het moderne Duits productieve vervoeging is die van de zwakke werkwoorden. Deze werkwoorden kennen geen umlaut in de ott, in plaats van ablaut de uitgang -te, en als uitgang voor het voltooid deelwoord -t. In de onderstaande tabel zien we de drie regelmatige verbuigingen van machen (“maken”), arbeiten (“werken”) en zittern (“sidderen”), aangevuld met de onregelmatige zwakke werkwoorden denken (idem), kennen (idem), gehen (“gaan”) en stehen (“staan”).

Zwakke werkwoorden

	machen		arbeiten		zittern		denken		kennen		gehen		stehen
o.t.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich mache	ich mache	ich arbeite	ich arbeite	ich zitt(e)re	ich zitt(e)re	ich denke	ich denke	ich kenne	ich kenne	ich gehe	ich gehe	ich stehe	ich stehe
2e pers. ev.	du machst	du machest	du arbeitest	du arbeitest	du zitterst	du zitt(e)rest	du denkst	du denkest	du kennst	du kennest	du gehst	du gehest	du stehst	du stehest
3e pers. ev.	macht	mache	arbeitet	arbeite	zittert	zitt(e)re	denkt	denke	kennt	kenne	geht	gehe	steht	stehe
1e pers. mv.	wir machen	wir machen	wir arbeiten	wir arbeiten	wir zittern	wir zittern	wir denken	wir denken	wir kennen	wir kennen	wir gehen	wir gehen	wir stehen	wir stehen
2e pers. mv.	ihr macht	ihr machet	ihr arbeitet	ihr arbeitet	ihr zittert	ihr zitt(e)ret	ihr denkt	ihr denket	ihr kennt	ihr kennet	ihr geht	ihr gehet	ihr steht	ihr stehet
3e pers. mv.	machen	machen	arbeiten	arbeiten	zittern	zittern	denken	denken	kennen	kennen	gehen	gehen	stehen	stehen
o.v.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich machte	ich machte	ich arbeitete	ich arbeitete	ich zitterte	ich zitterte	ich dachte	ich dächte	ich kannte	ich kennte	ich ging	ich ginge	ich stand	ich stände
2e pers. ev.	du machtest	du mach'test	du arbeitetest	du arbeitetest	du zittertest	du zittertest	du dachtest	du dächtest	du kanntest	du kenntest	du gingst	du gingest	du standst	du ständest
3e pers. ev.	machte	machte	arbeitete	arbeitete	zitterte	zitterte	dachte	dächte	kannte	kennte	ging	ginge	stand	stände
1e pers. mv.	wir machten	wir machten	wir arbeiteten	wir arbeiteten	wir zitterten	wir zitterten	wir dachten	wir dächten	wir kannten	wir kennten	wir gingen	wir gingen	wir standen	wir ständen
2e pers. mv.	ihr machtet	ihr machtet	ihr arbeitetet	ihr arbeitetet	ihr zittertet	ihr zittertet	ihr dachtet	ihr dächtet	ihr kanntet	ihr kenntet	ihr gingt	ihr ginget	ihr standet	ihr ständet
3e pers. mv.	machten	machten	arbeiteten	arbeiteten	zitterten	zitterten	dachten	dächten	kannten	kennten	gingen	gingen	standen	ständen
	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.
	mach, mache!	gemacht	arbeit, arbeite!	gearbeitet	zitt(e)re	gezittert	denk, denke!	gedacht	kenn, kenne!	gekannt	geh, gehe!	gegangen	steh, stehe!	gestanden

Over dit overzicht de volgende opmerkingen:

• De zwakke vervoeging wordt vaak als de “regelmatige” gezien, maar de tabel leert dat er ook onregelmatige zwakke werkwoorden bestaan.
• De lange uitgangen -et en -est komen voor bij werkwoorden waarvan de stam op een -t of een -d eindigt. De lange vorm -est is daarnaast facultatief bij werkwoorden waarvan de stam op -s, -ß, -z of -sch eindigt: du genießest (naast genießt). Bij heißen (“heten”) is de korte vorm de enige juiste: du heißt.
• Het Duits heeft de neiging om bij opeenvolgende stomme lettergrepen, van het type zittere (tweemaal sjwa) een van de sjwa's te elimineren: ich zittre, of ook: ich zitter. De voor het Nederlands typische opeenvolgingen als in “handelen”, “sidderen” leveren in het Duits de tegenhangers handeln en zittern op.
• Als denken gaat brengen. De verleden tijd heeft daar dus brachte.
• Als kennen gaan ook brennen (“branden”), nennen (“noemen”), rennen (idem). Senden (“zenden”) en wenden (idem) hebben zowel een onregelmatige vervoeging (sandte) als een regelmatige, als arbeiten: sendete.
• Gehen en stehen worden dikwijls als eenlettergrepige woorden uitgesproken en soms ook geschreven: gehn, stehn.
• Naast stände komt ook stünde voor.

Een belangrijke groep onregelmatige werkwoorden zijn de zogeheten Präterito-Präsentia: werkwoorden waarvan de vervoeging van de verleden tijd die van de tegenwoordige tijd geworden is, wat duidelijk blijkt uit het ontbreken van een -t bij de derde persoon: net als er lief is het ook er kann. Het Nederlands kent deze werkwoorden ook, alleen is de tegenhanger van dürfen (mogen), namelijk “durven” (met een andere betekenis), in het Nederlands regelmatig geworden. De zeven werkwoorden zijn dürfen, können (“kunnen”), mögen (“graag hebben”), müssen (“moeten”), sollen (“moeten”), wissen (weten) en wollen (“willen”).

Präterito-Präsentia

	dürfen		können		mögen		müssen		sollen		wissen		wollen
o.t.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich darf	ich dürfe	ich kann	ich könne	ich mag	ich möge	ich muss	ich müsse	ich soll	ich solle	ich weiß	ich wisse	ich will	ich wolle
2e pers. ev.	du darfst	du dürfest	du kannst	du könnest	du magst	du mögest	du musst	du müssest	du sollst	du sollest	du weißt	du wissest	du willst	du wollest
3e pers. ev	darf	dürfe	kann	könne	mag	möge	muss	müsse	soll	solle	weiß	wisse	will	wolle
1e pers. mv.	wir dürfen	wir dürfen	wir können	wir können	wir mögen	wir mögen	wir müssen	wir müssen	wir sollen	wir sollen	wir wissen	wir wissen	wir wollen	wir wollen
2e pers. mv.	ihr dürft	ihr dürfet	ihr könnt	ihr könnet	ihr mögt	ihr möget	ihr müsst	ihr müsset	ihr sollt	ihr sollet	ihr wisst	ihr wisset	ihr wollt	ihr wollet
3e pers. mv.	dürfen	dürfen	können	können	mögen	mögen	müssen	müssen	sollen	sollen	wissen	wissen	wollen	wollen
o.t.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich durfte	ich dürfte	ich konnte	ich könnte	ich mochte	ich möchte	ich musste	ich müsste	ich sollte	ich sollte	ich wusste	ich wüsste	ich wollte	ich wollte
2e pers. ev.	du durftest	du dürftest	du konntest	du könntest	du mochtest	du möchtest	du musstest	du müsstest	du solltest	du solltest	du wusstest	du wüsstest	du wolltest	du wolltest
3e pers. ev.	durfte	dürfte	konnte	könnte	mochte	möchte	musste	müsste	sollte	sollte	wusste	wüsste	wollte	wollte
1e pers. mv.	wir durften	wir dürften	wir konnten	wir könnten	wir mochten	wir möchten	wir mussten	wir müssten	wir sollten	wir sollten	wir wussten	wir wüssten	wir wollten	wir wollten
2e pers. ev.	ihr durftet	ihr dürftet	ihr konntet	ihr könntet	ihr mochtet	ihr möchtet	ihr musstet	ihr müsstet	ihr solltet	ihr solltet	ihr wusstet	ihr wüsstet	ihr wolltet	ihr wolltet
3e pers. ev.	durften	dürften	konnten	könnten	mochten	möchten	mussten	müssten	sollten	sollten	wussten	wüssten	wollten	wollten
		volt. deelw.		volt. deelw.		volt. deelw.		volt. deelw.		volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.
		gedurft		gekonnt		gemocht		gemusst		gesollt	wisse!	gewusst	wolle!	gewollt

Opmerkingen over deze Präterito-Präsentia:

• Deze werkwoorden hebben modale betekenissen, net als de Nederlandse tegenhangers.
• De o.t.t. van deze werkwoorden kent klinkerwisselingen, zoals die oorspronkelijk bij de verleden tijd van de werkwoorden hoorden. De verleden tijd heeft dan weer de zwakke uitgangen -te, -test en -ten.
• Deze werkwoorden hebben typisch geen gebiedende wijs, alleen voor wissen en wollen bestaan er vormen.

Met bovenstaande vormen kunnen de onvoltooide tijden worden uitgedrukt. Voor de voltooide tijden gebruikt het Duits hulpwerkwoorden, net als voor het uitdrukken van de toekomst. De drie hulpwerkwoorden zijn haben (“hebben”), sein (“zijn”) en werden (“worden, zullen”). Het laatste werkwoord dient voor het uitdrukken van de toekomst, en voor de lijdende vorm: ich werde reisen (“ik zal reizen”), ich wurde gesehen (“ik werd gezien”). Haben en sein drukken de voltooid verleden tijd uit, sein bij een aantal toestands- en bewegingswerkwoorden, haben bij de rest.

Hulpwerkwoorden

	haben		sein		werden
o.t.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich habe	ich habe	ich bin	ich sei	ich werde	ich werde
2e pers. ev.	du hast	du habest	du bist	du sei(e)st	du wirst	du werdest
3e pers. ev.	hat	habe	ist	sei	wird	werde
1e pers. mv.	wir haben	wir haben	wir sind	wir seien	wir werden	wir werdem
2e pers. mv.	ihr habt	ihr habet	ihr seid	ihr seiet	ihr werdet	ihr werdet
3e pers. mv.	haben	haben	sind	seien	werden	werden
o.v.t.	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs	aant. wijs	aanv. wijs
1e pers. ev.	ich hatte	ich hätte	ich war	ich wäre	ich wurde	ich würde
2e pers. ev.	du hattest	du hättest	du warst	du wär(e)st	du wurdest	du würdest
3e pers. ev.	hatte	hätte	war	wäre	wurde	würde
1e pers. mv.	wir hatten	wir hätten	wir waren	wir wären	wir wurden	wir würden
2e pers. mv.	ihr hattet	ihr hättet	ihr wart	ihr wär(e)t	ihr wurdet	ihr würdet
3e pers. mv.	hatten	hätten	waren	wären	wurden	würden
	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.	geb. wijs	volt. deelw.
	habe!	gehabt	sei!	gewesen	werde!	(ge)worden

Enige opmerkingen:

• Naast wurde, wurdest komen ook de verouderde vormen ward, wardst voor, met name in poëtisch taalgebruik.
• Het voltooid deelwoord van werden is regelmatig geworden, maar in passieve constructies worden: er ist gesehen worden.

Naast de aangehaalde vormen zijn er ook nog enige andere vormen van het werkwoord, namelijk het tegenwoordig deelwoord (machend) en de verbogen infinitief in combinatie met zu: die zu machenden Aufgaben, “de te maken taken”, welke dus in vorm gelijkend zijn en beide als bijvoeglijk naamwoord kunnen worden verbogen.

De grote vormenrijkdom van het Duitse werkwoord is in de eerste plaats schrijftalig. In de gesproken taal wordt de conjunctief bijvoorbeeld dikwijls met hulpwerkwoorden gevormd (würde, vgl. Nederlands “zou”) of helemaal niet meer uitgedrukt. Met name in het zuiden van het taalgebied zijn ook de vormen voor de o.v.t. (blieb, fuhr, arbeitete etc.) in onbruik geraakt, daar wordt de verleden tijd dus altijd met hulpwerkwoorden uitgedrukt, dus ich bin gelaufen in plaats van ich lief. Een en ander betekent niet dat de bovengenoemde vormen “uit de tijd” zijn, op andere stijlniveaus, bijvoorbeeld in officiële mededelingen, in nieuwsuitzendingen, in krantenartikelen en in de literatuur zijn ze nog volop in gebruik.

Zelfstandige naamwoorden

Duitse zelfstandige naamwoorden kunnen in het enkel- en het meervoud staan en worden verder verbogen naar hun naamval. Woorden kunnen mannelijk, vrouwelijk of onzijdig zijn.

Het Duits onderscheidt vier naamvallen: de nominatief (voor het onderwerp van het gezegde), genitief (duidt een bezitsrelatie aan), de datief (voor het meewerkend voorwerp) en de accusatief (voor het lijdend voorwerp). Voorzetselvoorwerpen en overige bepalingen worden over de laatste drie naamvallen verdeeld (zie verder onder zinsleer).

Bij zelfstandige naamwoorden horen lidwoorden, die aangeven of de naamwoordelijke groep bepaald of onbepaald is (zoals het Nederlandse lidwoord dat ook doet). De bepaalde lidwoorden zijn in vorm gelijk aan de aanwijzende voornaamwoorden der, die, das, de onbepaalde lidwoorden zijn afgeleid van het telwoord eins (“één”). In de onderstaande verbuigingen zijn de bepaalde lidwoorden opgenomen.

Er wordt traditioneel een onderscheid gemaakt tussen een sterke en een zwakke verbuiging. Binnen de sterke verbuiging zijn er zes paradigmata te onderscheiden, binnen de zwakke vier (waarvan twee wel als “gemengd” worden beschreven). Deze verbuigingen verschillen bijvoorbeeld in de meervoudsvorming.

Onderstaand de sterke verbuiging met de woorden Baum (“boom”), Wald (“bos, woud”), Nacht (idem), Schaf (“schaap”), Bruder (“broer”) en Brauer (“brouwer”), alsook de zwakke verbuiging met de woorden Mensch (“mens”), Stirn (“voorhoofd”), Auge (“oog”) en Name (“naam”).

Verbuiging van zelfstandige naamwoorden

	sterk I	sterk II	sterk III	sterk IV	sterk V	sterk VI	zwak I	zwak II	zwak III	zwak IV
nom. ev.	der Baum	der Wald	die Nacht	das Schaf	der Bruder	der Brauer	der Mensch	die Stirn	das Auge	der Name
gen. ev.	des Baum(e)s	des Wald(e)s	der Nacht	des Schaf(e)s	des Bruders	des Brauers	des Menschen	der Stirn	des Auges	des Namens
dat. ev.	dem Baum(e)	dem Wald(e)	der Nacht	dem Schaf(e)	dem Bruder	dem Brauer	dem Menschen	der Stirn	dem Auge	dem Namen
acc. ev.	den Baum	den Wald	die Nacht	das Schaf	den Bruder	den Brauer	den Menschen	die Stirn	das Auge	den Namen
nom. mv.	die Bäume	die Wälder	die Nächte	die Schafe	die Brüder	die Brauer	die Menschen	die Stirnen	die Augen	die Namen
gen. mv.	der Bäume	der Wälder	der Nächte	der Schafe	der Brüder	der Brauer	der Menschen	der Stirnen	der Augen	der Namen
dat. mv.	den Bäumen	den Wäldern	den Nächten	den Schafen	den Brüdern	den Brauern	den Menschen	den Stirnen	den Augen	den Namen
acc. mv.	die Bäume	die Wälder	die Nächte	die Schafe	die Brüder	die Brauer	die Menschen	die Stirnen	die Augen	die Namen

Opmerkingen naar aanleiding van dit overzicht:

• De (e) kan weggelaten worden in de genitief en is zelfs vrij ongebruikelijk geworden in de datief.
• De eerste twee sterke klassen en de vierde bevatten zowel mannelijke als onzijdige woorden. Onzijdige woorden hebben das in de nominatief en accusatief enkelvoud, waar mannelijke hier respectievelijk der en den hebben.
• De derde klasse bestaat uit vrouwelijke woorden.
• De vijfde klasse bestaat uit woorden op -el, -er, -en; dit zijn vooral mannelijke woorden, maar ook de vrouwelijke woorden Mutter (“moeder”) en Tochter (“dochter”) gaan volgens deze verbuiging, en het onzijdige Kloster (“klooster”).
• Tot de zesde klasse behoren mannelijke en onzijdige woorden op -el en -er.
• De eerste zwakke klasse is voor mannelijke en onzijdige woorden, de tweede voor vrouwelijke.
• De overige twee zwakke klassen mengen elementen uit de sterke klassen (bv. Genitief enkelvoud op -s) met die van de zwakke klassen.

Buiten deze regelmatige klassen vallen leenwoorden, afkortingen en eigennamen, die vaak een meervoud op -s kunnen hebben, en soms (deels) de verbuiging van de brontaal houden, bijvoorbeeld de genitief en datief Jesu, accusatief Jesum voor Jesus (“Jezus”).

Bijvoeglijke naamwoorden

De bijvoeglijke naamwoorden moeten in vorm worden aangepast aan het zelfstandig naamwoord dat ze bepalen, tenminste, als ze attributief worden gebruikt, bijvoorbeeld in ein großer Mann (“een grote man”); worden ze predicatief gebruik, bijvoorbeeld in der Mann ist groß (“de man is groot”), dan blijven ze onverbogen. Dit is ook zo in het Nederlands.

Het Duits kent een sterke en een zwakke verbuiging van de bijvoeglijke naamwoorden. Hoewel dit in het Nederlands ook bestaat (een groot kind, sterk, vs. het grote kind, zwak) is het systeem in het Duits veel uitgebreider. De sterke verbuiging is noodzakelijk als er geen bepaald lidwoord staat: normaal drukt het bepaald lidwoord naamval en geslacht uit, maar bij het onbepaalde lidwoord gebeurt dit niet in alle gevallen en als er helemaal geen lidwoord staat, zal het bijvoeglijk naamwoord zelfs in alle gevallen z'n sterke vorm moeten aannemen om naamval en geslacht uit te drukken. Alleen als naamval en geslacht door het lidwoord of het bezittelijk voornaamwoord zijn uitgedrukt volstaat de zwakke verbuiging.

In de tabel de sterke verbuiging en de zwakke verbuiging, met als voorbeeld het bijvoeglijk naamwoord gut (“goed”).

Bijvoeglijke naamwoorden

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig		meervoud
	sterk	zwak	sterk	zwak	sterk	zwak	sterk	zwak
nom.	guter Mann	der gute Mann	gute Frau	die gute Frau	gutes Kind	das gute Kind	gute Menschen	die guten Menschen
gen.	guten Mannes	des guten Mannes	guter Frau	der guten Frau	guten Kindes	des guten Kindes	guter Menschen	der guten Menschen
dat.	gutem Mann(e)	dem guten Mann(e)	guter Frau	der guten Frau	gutem Kind(e)	dem guten Kind(e)	guten Menschen	den guten Menschen
acc.	guten Mann	den guten Mann	gute Frau	die gute Frau	gutes Kind	das gute Kind	gute Menschen	die guten Menschen

Uit dit voorbeeld blijkt dat de zwakke verbuiging overeenkomt met die van de zwakke zelfstandige naamwoorden: overal -n, behalve in de nominatief. De sterke verbuiging heeft de kenletter die anders aan het lidwoord hangt. Verdere opmerkingen:

• De genitief mannelijk en onzijdig heeft geen aparte sterke verbuiging meer, oude vormen als gutes Mannes zijn niet meer gebruikelijk.
• De datief-(e) die hier nog wel is aangegeven is niet alledaags meer, zie zelfstandige naamwoorden.

Als gezegd komt de zwakke verbuiging voor ná bepaalde lidwoorden, de sterke komt als er geen lidwoord is, of als het onbepaalde lidwoord ambigu is. Dat is het geval bij de nominatief enkelvoud voor mannelijk en onzijdig:

ein Mann, dus ein guter Mann (sterk)

ein Kind, geen kenletter, dus ein gutes Kind (sterk)

Hetzelfde geldt voor de bezittelijke voornaamwoorden. In andere naamvallen hebben deze woordjes wel de benodigde kenletter (mit einem Mann, dus mit einem guten Mann, zwak). Alleen als de kenletter ontbreekt is de sterke verbuiging gerechtvaardigd.

Aanwijzende voornaamwoorden

De meestgebruikte aanwijzende voornaamwoorden zijn der, die, das (“die, dat”), die ook als lidwoord kunnen worden gebruikt, en dieser, diese, dieses (“deze, dit”). Verder bestaan er nog de vormen jener, jene, jenes (“gene, gindse”, voor hetgeen verder weg ligt), die vooral schrijftalig zijn.

Waar de vormen van dieser en jener die van een gewoon bijvoeglijk naamwoord zijn, daar zijn der, die en das minder regelmatig. De vormen zijn hierboven al gegeven als er bepaalde lidwoorden werden gebruikt:

Der, die, das

	mannelijk	vrouwelijk	onzijdig	meervoud
nom.	der	die	das	die
gen.	des	der	des	der
dat.	dem	der	dem	den
acc.	den	die	das	die

Bijzonder aan deze woorden is dat ze, als ze als lidwoord worden gebruikt na een voorzetsel, verkort kunnen worden en dan met het voorzetsel versmelten:

an – am (< an dem)

bei – beim (< bei dem)

in – im (< in dem)

von – vom (< von dem)

zu – zum ( < zu dem), zur (< zu der)

Als er nadruk op deze woorden ligt worden de lange vormen gebruikt, de korte zijn juist ongemarkeerd.

Persoonlijke voornaamwoorden

Ook bij de persoonlijke voornaamwoorden spelen getal, naamval en geslacht (alleen bij de derde persoon) een rol. Alle persoonlijke voornaamwoorden hebben afwijkende vormen voor de datief, bij de accusatief zijn de derde persoon meervoud en de derde persoon enkelvoud voor vrouwelijk en onzijdig aan de nominatief gelijk (net als bij de aanwijzende voornaamwoorden dus). Behalve getal, geslacht en naamval speelt ook beleefdheid een rol: net als het Nederlands heeft het Duits een aparte beleefdheidsvorm, Sie (afgeleid van de derde persoon meervoud).

Duitse persoonlijke voornaamwoorden

persoon	onderverdeling		enkelvoud				meervoud
			nom.	gen.	dat.	acc.	nom.	gen.	dat.	acc.
1e			ich	meiner	mir	mich	wir	unser	uns	uns
2e	beleefdheid	informeel	du/Du	deiner/Deiner	dir/Dir	dich/Dich	ihr	euer	euch	euch
		formeel	Sie	Ihrer	Ihnen	Sie	Sie	Ihrer	Ihnen	Sie
3e	geslacht	mannelijk	er	seiner	ihm	ihn	sie	ihrer	ihnen	sie
		vrouwelijk	sie	ihrer	ihr	sie
		onzijdig	es	seiner	ihm	es

De genitiefvormen meiner, deiner, seiner en zo verder worden in de praktijk nauwelijks gebruikt, ze horen bij vaste uitdrukkingen in verbinding met werkwoorden, bv. sie erinnern sich ihrer (“Zij herinneren zich haar”). Deze vormen zijn wel de basis van de bezittelijke voornaamwoorden.

Bezittelijke voornaamwoorden

Voor ieder persoonlijk voornaamwoord is er een bezittelijk voornaamwoord, dat de bezitter uitdrukt:

ich – mein

du – dein

Sie – Ihr

er – sein

sie – ihr

es – sein

wir – unser

ihr – euer

sie – ihr

De Duitse bezittelijke voornaamwoorden worden, net als het telwoord eins, verbogen als sterke bijvoeglijke naamwoorden, met uitzondering van de nominatief enkelvoud voor mannelijk en onzijdig: daar staat de uitgangsloze vorm mein, dein enz., als hierboven. Alleen als het bezittelijk voornaamwoord zelfstandig wordt gebruikt, zien we de volle vormen: das ist meiner (“dat is de mijne”).

Telwoorden

De Duitse telwoorden blijven in principe onverbogen, met uitzondering van eins, zwei en drei (“een, twee, drie”). Die laatste twee kennen een genitief-vorm (logischerwijs alleen meervoud), respectievelijk zweier en dreier:

Das Spiel zweier Kinder (“Het spel van twee kinderen”)

De verbuiging van eins is gecompliceerder. Deze verbuiging is belangrijk, omdat eins ook als onbepaald lidwoord wordt gebruikt. Verder is deze verbuiging prototypisch voor die van de bezittelijke voornaamwoorden.

Het telwoord eins

naamval	mannelijk	vrouwelijk	onzijdig
nom.	ein	eine	ein
gen.	eines	einer	eines
dat.	einem	einer	einem
acc.	einen	eine	ein

Logischerwijs zijn er geen meervoudsvormen. De onverbogen vorm eins wordt alleen bij het optellen gebruikt: eins, zwei, drei, vier en zo verder. De te verwachten vormen einer en eines voor de nominatief mannelijk en onzijdig komen alleen zelfstandig voor: das ist einer (zie ook onder bezittelijk voornaamwoord).

De rangtelwoorden (erster, zweiter, dritter, enz.) worden als bijvoeglijke naamwoorden verbogen.

Overige woordsoorten

Andere belangrijke Duitse woordsoorten zijn het bijwoord, het voegwoord, het voorzetsel en het partikel (bv. tussenwerpsels). Deze woordsoorten worden niet verbogen, maar spelen uiteraard wel een rol in de zin. Voorzetselgroepen staan in een zekere naamval, welke hangt van het voorzetsel en de betekenis van dat voorzetsel af. Deze verdeling wordt uitgelegd onder zinsleer.

Woordvorming

Het Duits vormt gemakkelijk nieuwe woorden uit bestaande woorden. Daarvoor kan het Duits van productieve achtervoegsels gebruikmaken, bijvoorbeeld -bar: van het werkwoord erreichen (“bereiken”) leidt men bijvoorbeeld erreichbar (“bereikbaar”) af. Een ander procedé is de samenstelling, waarbij twee woorden tot een nieuw woord versmolten worden. Van Haupt (“hoofd”) en Bahnhof (“station”) leidt men zo Hauptbahnhof af (“hoofdstation”), terwijl Bahnhof zelf al een samenstelling is van Bahn (“spoor”) en Hof (“hof, tuin”). Dit alles zal de Nederlandstalige niet onbekend voorkomen.

Twee doorzichtige, bijzonder productieve processen van woordvorming zijn die van de verkleinwoorden en die van de trappen van vergelijking. Bij verkleinwoorden heeft het Duits de keuze uit twee achtervoegsels, -chen en -lein. Hiervan is -chen het meest neutraal, maar -lein is om de welluidendheid het meest geschikt om achter woorden die zelf op -ch eindigen te plakken. Tot zover lijkt het vormen van verkleinwoorden op het Nederlands: ook in het Nederlands zijn er verschillende achtervoegsels (“-pje”, “-tje”) die om reden van welluidendheid achter bepaalde klanken worden geplakt. Iets wat het Standaardnederlands níet kent is umlaut. Bij Duitse verkleinwoorden ondergaat de stamklinker, indien mogelijk, umlaut:

der Mann – das Männchen

die Nase – das Näschen

das Buch – das Büchlein

der Tisch – das Tischlein

Merk op dat de slot-e van Nase verdwijnt. Verder blijkt dat, net als in het Nederlands, verkleinwoorden steeds van het onzijdige geslacht zijn.

Ook bij de trappen van vergelijking vallen de overeenkomsten met het Nederlands (en het Engels) weer op. De gebruikte morfemen zijn zelfs gelijk: -er en -(e)st. Wel kan ook hier, bij een kleine groep woorden, umlaut een rol spelen.

klein – kleiner – am kleinsten

groß – größer – am größten

Onregelmatig zijn:

gut – besser – am besten

viel – mehr – am meisten

gerne – lieber – am liebsten

hoch – höher – am höchsten

nahe – näher – am nächsten

In het Nederlands is “weinig” onregelmatig (“minder, minst”), in het Duits is wenig tegenwoordig meestal regelmatig: weniger, am wenigsten. De vormen minder, am mindesten zijn echter ook mogelijk.

Zinsleer

Bij de Duitse zinsleer valt vooral de woordvolgorde op, die verschillend is in hoofd- en bijzinnen en verder ook in vraagzinnen. De regels voor het gebruik van de naamvallen (wanneer welke) vallen ook onder het bereik van de zinsleer.

Woordvolgorde

De woordvolgorde van het Duits is ogenschijnlijk vrij, daar de functie van zinsdelen grotendeels wordt uitgedrukt door de naamvallen, maar in de praktijk is de vrije woordvolgorde tot het meer poëtische taalgebruik beperkt. In het dagelijkse taalgebruik ligt de woordvolgorde min of meer vast, hoewel er op het eerste gezicht veel verschillen zijn:

Der Mann liest ein Buch. (onderwerp – gezegde – lijdend voorwerp)

Als der Mann ein Buch las... (onderwerp – lijdend voorwerp – gezegde)

Las der Mann ein Buch? (gezegde – onderwerp – lijdend voorwerp)

In vraagzinnen staat het werkwoord vooraan, net als in veel andere Europese talen. Merkwaardiger is het verschil tussen de eerste twee zinnen, waar de hoofdzinsvolgorde afwijkt van de bijzinsvolgorde; in bijzinnen staat het gezegde achteraan. In hoofdzinnen blijkt dat ook zo te zijn als het gezegde is opgesplitst:

Der Mann hat ein Buch gelesen. (onderwerp – eerste deel gezegde – lijdend voorwerp – tweede deel gezegde)

Om deze reden wordt het Duits wel als een SOV-taal beschouwd, een taal waar het gezegde (V, van verb) achteraan staat. Zoals uit bovenstaande zinnetjes als kan blijken wordt ook het Nederlands, dat immers dezelfde volgorde gebruikt, met deze argumenten als SOV-taal gerangschikt.

De volgorde in de hoofdzin is meestal SVO (subject – verb – object), maar het gezegde kan dus worden opgedeeld. Er speelt nog iets anders: als er een bepaling vooraan in de zin staat, volgt het gezegde, dan wel het eerste deel van het gezegde, hier direct op. Het onderwerp komt dan áchter het werkwoord:

In der Kirche singen die Kinder ein Lied. (bepaling – gezegde – onderwerp – lijdend voorwerp)

Zu Hause habe ich ein Glas Milch getrunken. (bepaling – eerste deel gezegde – onderwerp – lijdend voorwerp – tweede deel gezegde)

Hier lijkt de dwingende regel te zijn dat het (eerste deel van het) gezegde op de tweede plaats in de zin hoort te komen, ongeacht of de eerste plaats nu door een onderwerp of een bepaling wordt ingenomen. Dit fenomeen wordt in de taalkunde wel met V2 aangeduid: verb second, het werkwoord op de tweede plaats.

Samenvattend is het Duits dus in de hoofdzinnen een V2-taal met onderliggende SOV-volgorde, en in bijzinnen een SOV-taal. Het zal niet verrassen dat over het Nederlands hetzelfde kan worden gezegd. Typologisch is dit overigens erg zeldzaam, de woordvolgorde van het Duits en de nauw aan het Duits verwante talen (Nederlands, Fries, Afrikaans, Luxemburgs) lijkt zelfs voor deze talen uniek te zijn.

Naamvallen

Het gebruik van de naamvallen hangt samen met de functie van de zinsdelen: voor het onderwerp wordt de nominatief gebruikt, voor het lijdend voorwerp de accusatief en voor het meewerkend voorwerp de datief. Bij de bepalingen hangt het in de eerste plaats van het voorzetsel af, welke naamval gebruikt wordt, zoals blijkt uit onderstaande tabel.

Voorzetsels en hun naamval

naamval	voorzetsel	opmerkingen
genitief	abzüglich, angesichts, anstatt, außerhalb, bar, behufs, bezüglich, diesseits, einschließlich, entlang, infolge, innerhalb, inmitten, jenseits, kraft, längs, mittels, ob, oberhalb, seitens, statt, trotz, unbeschadet, ungeachtet, unterhalb, unweit, während, wegen, zugunsten	In de spreektaal worden deze voorzetsels vaak met de datief gecombineerd. De genitief is vooral een schrijftalige naamval. De genitief geldt hier wel als het meest correct.
genitief of datief	dank, laut	Bij deze voorzetsels is zowel genitief als datief mogelijk. In de spreektaal hoort men vooral de datief, in de schrijftaal wordt meer en meer de genitief gebruikt, omdat de datief als spreektalig wordt aangevoeld (zie boven).
datief	aus, außer, bei, entgegen, entsprechend, gegenüber, gemäß, mit, (mit)samt, nach, nahe, seit, von, zu
datief of accusatief	an, auf, hinter, in, neben, über, unter, vor, zwischen	Hier is de keuze tussen datief en accusatief belangrijk voor de betekenis: als het voorzetselvoorwerp het doel of resultaat van de handeling is (vaak als “richting” uitgelegd), moet de accusatief worden gebruikt. Als de voorzetselgroep de plaats van de handeling beschrijft wordt de datief gebruikt. Bv. in der Stadt (“in de stad”), in die Stadt (“naar de stad”, “de stad in”).
accusatief	bis, durch, entlang, für, gegen, je, ohne, um, wider	Het voorzetsel entlang vóór de bepaling wordt tegenwoordig ook met genitief en datief gebruikt: entlang der Straße, entlang des Flusses. Achter de bepaling: die Straße entlang, den Fluss entlang.

In het Nederlandse onderwijs worden deze groepjes voorzetsel vanouds als rijtjes uit het hoofd geleerd, al dan niet gezongen. Als zodanig zijn ze gevleugeld geworden, ze komen bijvoorbeeld voor in de tekst van “De bom” van Doe Maar.

Tijdsbepalingen staan, zonder voorzetsel, in de regel in de accusatief, maar in vaste uitdrukkingen komt ook de genitief voor: eines Morgens, eines Abends.

Bronnen

Dudenhttps://www.duden.de/rechtschreibung/entlang_seitlich_zuseiten

H.C. Spruyt, Hochdeutsche Sprachlehre für Niederländer, P. Noordhoff N.V., Groningen, 1960

Duitse en Engelse Wikipedia