Gebruiker:Evil berry/Kladblok/Karel de Grote

Zie Evil berry/Kladblok/Karel de Grote (doorverwijspagina) voor andere betekenissen van Evil berry/Kladblok/Karel de Grote.

Karel de Grote (Duits: Karl der Große; Frans en Engels: Charlemagne; Latijn: Carolus Magnus of Karolus Magnus) (vermoedelijk Herstal, waarschijnlijk 2 april 747 of 748 - Aken, 28 januari 814), afkomstig uit het geslacht der Karolingen, was vanaf 9 oktober 768 koning der Franken en vanaf 25 december 800 keizer van het Westen.

Karel de Grote
742-814
Beeltenis van Karel de Grote op een denarius uit Mainz (812-814) met het opschrift KAROLVS IMP AVG ("Carolus Imperator Augustus") (Cabinet des Médailles, Parijs).
Koning der Franken
Periode	768-814
Voorganger	Pepijn de Korte
Opvolger	Lodewijk I
Keizer van het Heilige Roomse Rijk
Periode	800-814
Opvolger	Lodewijk I
Hertog van Beieren
Periode	788-814
Voorganger	Tassilo III van Beieren
Opvolger	Lodewijk I
Vader	Pepijn de Korte
Moeder	Bertrada van Laon
Dynastie	Karolingen

Deze kleinzoon van Karel Martel kreeg reeds tijdens zijn leven de bijnaam "de Grote" en geldt sinds de middeleeuwen als een van de belangrijkste heersers van het Westen. Het Frankische Rijk kende onder hem haar grootste omvang. Met zijn kroning door paus Leo III op eerste kerstdag 800 in Rome, werd het keizerschap in West-Europa in ere hersteld. Op initiatief van keizer Frederik Barbarossa werd Karel de Grote op 29 december 1165 door de tegenpaus Paschalis III heiligverklaard. Reeds in het epos Karolus Magnus et Leo Papa (eind 8e eeuw) werd hij tot "Pater Europae" ("Vader van Europa") uitgeroepen. Karel de Grote wordt beschouwd als een persoonlijkheid die het collectief Europees historisch bewustzijn heeft vormgegeven.

Zowel de Duitsers als de Fransen voeren het begin van hun nationale geschiedenis terug tot Karel de Grote. De stad Aken stelde in 1949 als erkenning voor zijn verdiensten de Internationale Karelsprijs Aken in, die jaarlijks wordt uitgereikt.

Leven

De feiten over Karel de Grote zijn leven zijn voor sommige delen van zijn leven zeer schaars, terwijl we over andere delen juist zeer goed geïnformeerd zijn. Terwijl er voor het midden en het einde van zijn leven in vergelijking met andere middeleeuwse heersers een ongewoon rijk bronnenmateriaal voor handen is, komt men nauwelijks iets over zijn kindertijd en jeugd te weten. Zelfs zijn geboortedatum is onderwerp van speculatie. Zijn klaarblijkelijk aanzienlijke vorming kon hij pas eerst op volwassen leeftijd hebben verworven. Mogelijkerwijs werd hij net als zijn broer Carloman in Saint-Denis opgevoed. Wie zijn leermeesters waren, is onbekend. Of daar op dat ogenblik reeds het volledige programma van de septem artes liberales, de zeven vrije kunsten, werd onderwezen, is onduidelijk. Karel zette zich later in het kader van zijn onderwijshervorming in voor het herstel van deze zeven vrije kunsten, wat erop lijkt te wijzen dat dit tijdens zijn jeugd niet tot het vaste curriculum behoorde. Maar elementaire wereldoriëntatie was minstens ook reeds een onderdeel van de eerste van de zeven kunsten, de grammatica, die niet alleen Latijns taalonderricht, maar de volledige kennis noodzakelijk voor een competente omgang met teksten omvatte. Ook als volwassene nam Karel nog levendig deel aan onderwijsvragen van velerlei aard. Vooral aan theologische en filosofische discussies zoals de beeldenstrijd, waarover hij in de kanttekeningen van de libri Carolini persoonlijk stelling nam. Hij mengde zich ook in de discussie over het Adoptianisme en belastte hofgeleerden zoals Alcuinus met de opheldering van zulke vragen. De rijkelijk overgeleverde veeleisende, vaak ook uitgesproken onderhoudende dichtkunst uit de hofkringen zal Karel in ieder geval hebben kunnen waarderen, daar zijn kennis van het Latijn en literatuur meer dan behoorlijk was. Latijn was ongetwijfeld één van de aan het hof gesproken talen en gezien de internationale samenstelling van de hofhouding zelfs de enige taal, die allen of toch de meesten beheersten. Daarnaast was er ook de constante aanwezigheid van het Latijn als liturgische taal. Ook aan het onderwijs van zijn eigen kinderen hechtte hij grote waarde. Behalve het literaire onderwijs, dat op dat ogenblik geen vanzelfsprekendheid was voor jonge edelen (het aantal geschoolde leken nam pas vanaf de tweede helft van de 8e eeuw weer toe), moeten ook het wapenhandwerk en de jacht, die Karel nog tot op hoge leeftijd bedreef, een hoog aanzien hebben genoten.

Afkomst, geboorte en jeugd

Karel was de oudste zoon van de later koning Pepijn de Korte en Bertrada van Laon, bijgenaamd "Bertrada met de grote voet". Zijn geboortejaar is omstreden, zijn geboorteplaats is niet gekend, temeer omdat meerdere plaatsen in aanmerking komen.

Karels biograaf Einhard schreef in zijn Vita Karoli Magni, dat over de kindertijd en jeugd van de keizer niets schriftelijk was overgeleverd en dat bij de aanvatting van zijn werk - ongeveer vijftien jaar na Karels dood - niemand meer in leven was, die erover kon vertellen.

Karel werd in 754 samen met zijn broer Carloman door Paus Stefanus II (III) gezalfd in de kathedraal van Saint-Denis bij Parijs.

De stamboom van Karel de Grote

Pepijn van Herstal (* ca. 635 - † 714) Frankische hofmeier	Alpaida († voor 714) zogenaamd Friedelehe	Liutwin († ca. 717 in Reims) bisschop in Trier, Reims en Laon	NN	Martin (* ca. 660 - † 680) graaf van Laon	Bertrada de oudere (* 660 - † na 721) stichtster van de abdij van Prüm	NN	NN
Karel Martel (* ca. 689 - † 741) Frankische hofmeier		Rotrude van Trier (* 690 - † 724)		Charibert, (* 680 - † 747) graaf van Laon		Gisele van Aquitanië
Pepijn de Korte (* 714 - † 768) koning van de Franken				Bertrada van Laon (* ca. 725 - † 783)
Karel de Grote (* 747 - † 814) Koning der Franken, Keizer van het Heilige Roomse Rijk

Gedeeld koningschap (768-771)

De expansie van het Rijk der Franken onder Karel de Grote.

Na de dood van zijn vader in 768 werd diens koninkrijk verdeeld onder Karel en Carloman. Op 9 oktober 768, het feest van Dionysius van Parijs, werd Karel in Noyon gekroond en Carloman in het nabijgelegen Soissons. Karel kreeg de gebieden langs de westelijke en noordelijke kusten: het westen van Aquitanië, de grootste delen van Neustrië en Austrasië, en Thüringen. Carloman kreeg Bourgondië, Alemannië, de resterende delen van Aquitanië, Neustrië en Austrasië, de Provence, en het indirecte gezag over Beieren.

Onderwerping van Aquitanië en Gascogne

In 769, kort na de dood van Pepijn de Korte, probeerde hertog Hunold van Aquitanië zich onafhankelijk te maken van de Karolingers. Karel begon daarop een veldtocht tegen deze, zonder de beloofde steun van zijn broer Carloman.

Hij dwong Hunold te vluchten naar hertog Lupus II van Gascogne. Deze was echter zo geïntimideerd door Karels dreigementen dat hij naast de uitlevering van Hunold en diens vrouw, ook zijn eigen hertogdom onderwierp aan Karel (769).

In 770 sluit hij door bemiddeling van abt Sturmius van Fulda een verdrag met Tassilo III van Beieren. In datzelfde jaar treedt hij in het huwelijk met de Longobardische prinses Desiderata. Dit zeer tegen de zin van paus Stefanus III, die de samenwerking met de Franken in gevaar zag komen. Carlomans rijk werd hierdoor namelijk omsingeld door dat van Karel (in het westen) en zijn nieuwe bondgenoten (in het oosten).

Alleenheerschappij en uitbreiding van het rijk (771-800)

Op 4 december 771 overlijdt Carloman echter te Samoussy, nabij Laon. Karel trekt daarop naar Corbeny, waar de groten van Carlomans rijk hem hulde komen brengen en hem accepteren als hun vorst ten nadele van Carlomans zoontjes.

De Saksenoorlogen

Zie Saksenoorlogen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In de zomer van 772 begon de tot 804 (met onderbrekingen) durende Saksenoorlogen. De strijd werden aanvankelijk wel enkel ter pacificatie van de grensregio gevoerd, totdat het doel veranderde in de met aanzienlijke wreedheid doorgedreven onderwerping, christianisatie en integratie van het Saksische volk in het Frankische Rijk. In 777 werd Saksen in bisdommen ingedeeld. In 782 werd de Frankische indeling in graafschappen ingevoerd. Het Saksische verzet onder leiding van Widukind duurde echter, ondanks de hardere Frankische tegenmaatregelen en militaire overwinningen van Karel op de Saksen, nog lange tijd voort. De Saksische adel werkte uiteindelijk in meerderheid mee (zelfs Widukind onderwierp zich in 785), maar toch brak er in 792 opnieuw een Saksische opstand uit. Karel reageerde zowel met deportatie als met een verbetering van de juridische status van de Saksen in het koninkrijk. In 802 werd het Saksische volksrecht opgetekend en door Karel erkend. Saksen werd kort daarop als uiteindelijk gepacificeerd en als deel van de christelijke Frankische Rijk gezien.

Onderwerping van de Langobarden

In maart 773 kwam een pauselijke ambassadeur bij het hof van Karel om hulp vragen tegen de Langobarden. Karel gaat in op dit verzoek, en in 774 veroveren de Franken Pavia. Karel zette de laatste Langobardenkoning Desiderius af. Karel was op dat moment ook getrouwd met Desiderius' dochter (die vermoedelijk Gerperga heette), dewelke hij kort daarop verstootte. Hij liet zich vervolgens zelf tot koning van de Langobarden kronen. In het zuiden bleef het Hertogdom Benevento tot de verovering door de Noormannen in de 11e eeuw zelfstandig, ofschoon het ook tot de satellietstaten van het Frankische Rijk moet worden gerekend.

Krijgstochten tegen de Moren

Een expeditie naar Spanje in 778 was niet zo succesvol als die tegen de Langobarden. Aanleiding voor deze expeditie was een verzoek om bijstand van Suleiman ibn Yaqzan al-Arabí al-Kelbi, de door zichzelf uitgeroepen gouverneur van Zaragoza, die om ondersteuning tegen emir Abd al-Rahman I van Córdoba verzocht. Tijdens de terugtocht werd een deel van het Frankische leger door heidenen (aldus contemporaine bronnen) in de slag bij Roncevaux weggevaagd. Hierbij viel ook de graaf van de Bretonse mark, Hruotland, de bevelhebber van de vernietigde Frankische achterhoede. Deze gebeurtenis werd later in het Roelantslied heropgepikt. Aquitanië werd als een onderkoninkrijk voor Karels minderjarige zoon Lodewijk ingericht. Samen met zijn tot onderkoning van Italië uitgeroepen broer Pepijn werd hij in 781 door de paus gezalfd en gekroond. De verhoudingen in de Pyreneeënregio konden zo voor het eerst worden gestabiliseerd. Het machtsgebied van de Franken werd - al was het maar tijdelijk - uitgebreid tot Girona, Cerdagne, Urgell en Barcelona. Slechts als gevolg van de latere conflicten met de Saracenen - zoals de Moren in de late middeleeuwen werden genoemd - werd in 806 de Spaanse Mark aan de overkant van de Pyreneeën opgericht.

Een gevolg van de militaire aanwezigheid van de Franken in dit gebied zou het ontstaan van het vorstendom Andorra zijn geweest, dat claimt sinds de tijd van Karel de Grote de jure onafhankelijk te zijn geweest. In El Gran Carlemany, het Andorraanse volkslied, word Karel de Grote uitbundig bezongen.

In 797, volgens andere bronnen 801, knoopte Karel diplomatieke betrekkingen aan met Haroen ar-Rashid, de kalief van Bagdad. Ze kwamen overeen, steeds andere geloven bij hun onderdanen te dulden, en overwogen eventuele bondgenootschappen tegen de kaliefen van Cordoba enerzijds respectievelijk het Oost-Romeinse Rijk anderzijds, die echter niet realiteit werden. De kalief schonk Karel onder meer een Aziatische olifant genaamd Abul-Abbas.

Bretonse Mark

Zie Bretonse Mark voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Bretagne wist gedurende de hele regering van Karel zijn onafhankelijkheid te bewaren. In 786 trokken de Frankische troepen nog plunderend door Bretagne, maar konden het land niet onderwerpen. In 790 benoemde Karel zijn negenjarige zoon Karel de Jongere tot markgraaf van de Bretonse Mark en koning van Neustrië. Ook hier waren het bestuur en de militaire leiding in handen van ervaren hovelingen. Een veldtocht in 811 bleef ook zonder resultaten.

Het einde van de onafhankelijkheid van Beieren

In 788 werd ook Baiern (oude schrijfwijze van Beieren) definitief in het Rijk ingelijfd, in het oosten werd de Avaarse Mark (vanaf 856 Marchia Orientalis genoemd) als grensmark tegen de Awaren opgericht en onder Frankisch gezag gesteld. De laatste Beierse stamhertog Tassilo III, die zijn leen in 757 van Pepijn had bekomen, zocht tevergeefs, de onafhankelijkheid door een bondgenootschap met de eigenlijk al reeds onderworpen Langobarden te redden. Aan de opstand tegen de Franken, waarvan men dacht dat ze door de twisten met de Saksen hun handen vol hadden, nam ook hertog Arechis II van Benevento deel. De insubordinaties van de Italische bondgenoten van Tassilo waren onder andere door de belegering van Capua en Salerno in 786/787 beëindigd geworden. Het Beierse gebied, dat vanaf 798 vanuit Salzburg tot een eigen kerkprovincie werd uitgebouwd, bleef na de inlijving in het Rijk evenwel als politieke entiteit behouden. Onder de “prefecten” genoemde ambtsdragers van de koning (in de 9e eeuw als onderkoninkrijk) behield het beslist een bijzondere positie binnen het Frankische Rijksverband. De integratie van “Baiern” in het Frankenrijk was samen met de onderwerping van de Saksen een belangrijke voorwaarde voor de latere vorming van het Heilige Roomse Rijk.

Keizerschap (800-814)

Koningstroon van Karel de Grote in de Dom van Aken.

In 795 werd Paus Leo III tot paus gekozen. Hij verzekerde zich onmiddellijk van de ondersteuning van de Frankenkoning en stuurde Karel de Grote, de schutsheer van de kerk (patricius romanorum), de sleutel tot het graf van Petrus alsook de banier van Rome toe. Het pausdom was sedert enige tijd onder de invloed van de in diverse fracties versplinterde Romeinse stadsadel geraakt, die bij de pauskeuze doorslaggevend was. In 799 werd de confrontatie met de adel ten top gedreven: het hoofd van de kerk was doelwit van een aanslag en poging tot afzetting. Leo III, die o.a. een onwaardige levenswandel (waaronder echtbreuk en meineed) werd verweten, vluchtte naar Karel in Paderborn (vgl. Karolus Magnus et Leo Papa). Het is onduidelijk of er daar en onder welke omstandigheden er zaken werden afgesproken: mogelijkerwijs werd hier voor het eerst, maar mogelijk ook reeds jaren tevoren de keizerkroning overeengekomen. Het is ook mogelijk, dat er hierover helemaal geen afspraken zijn gemaakt. Het historisch onderzoek stort zich vooral op de bij Einhard vermeldde opmerking van Karel toen hij de kerk verliet: „Indien ik met het plan van de paus vooraf bekend was geweest, zou ik, in weerwil van de heiligheid van het feest, niet in de kerk verschenen zijn.“ Een andere bron, de Annales Laureshamenses, spreekt daarentegen van een synode van de Frankische en Romeinse bisschoppen, waarbij men de Frankenheerser de keizerlijke waardigheid heeft aangeboden. Mogelijkerwijs verwijst de opmerking bij Einhard niet op de keizerkroning zelf, maar op de omstandigheden en hun protocolaire afloop.

Karel trok in elk geval in de zomer van 800 naar Rome. Leo III ontving hem eind november ver voor de poorten van de Eeuwige Stad en legde op 23 december een reinigingseed af, die hem van de beschuldigingen van de samenzweerders uit de adellijke facties zou ontlasten. In hoeverre dit vrijwillig door hem werd gedaan, zal nooit geweten zijn.

Op de eerste kerstdag van 800 werd Karel door Paus Leo III in de Oude Sint-Pietersbasiliek tot keizer gekroond. Deze titel was sinds de afzetting van Romulus Augustulus in 476 in West-Europa niet meer gevoerd geworden, ofschoon de opeenvolgende Oost-Romeinse/Byzantijnse keizers aanvankelijk ook in het westen erkend werden. Karels volledige titel luidde vanaf 800: Karolus serenissimus Augustus a Deo coronatus magnus pacificus imperator Romanum gubernans imperium, qui et per misericordiam dei rex Francorum atque Langobardorum (vrij vertaald: „Karel, doorluchtige Augustus, door God gekroond, grote vrede stichtende keizer, het Romeinse Rijk regerend, bij Gods genade ook koning van de Franken en Langobarden“). Een (belangrijke) reden voor de kroning van de afzetting van de (vorige) Byzantijnse keizer door Irene van Byzantium (het Byzantijnse Rijk was de staatsrechterlijke opvolger van het Romeinse Rijk). Daar volgens het Romeins Recht een vrouw niet keizer(in) kon zijn, beschouwden enkele bronnen volgens Paus Leo III de Romeinse keizerstroon als vacant zijnde (hoewel eerder machtspolitieke redenen een rol speelden).

Als patronus et advocatus van de Kerk had Karel nu de Byzantijnse keizer vervangen - zoals tevoren reeds de Langobard Desiderius. De patriarch van Jeruzalem stuurde de sleutel van het Heilig Graf naar Karel als symbolische erkenning van de beschermheerschap van Karel over de Christenheid. De kroning tot keizer betekende bijgevolg een provocatie voor het Byzantijnse keizerschap (Basileus), tegenover wie Karel zich nu als gelijkwaardig opstelde - zo niet zelf meer dan gelijkwaardig.

Karel zag zichzelf als Augustus Imperator Renovati Imperii Romani (Augustus Keizer van het Hernieuwde Romeinse Rijk) en aldus als directe opvolger van de Romeinse keizer. Zijn Frankische Rijk was daarmee volgens de opvatting van menig geleerde (weliswaar slechts ideëel, niet staatsrechtelijk, daar het Oost-Romeinse/Byzantijnse Rijk in het oosten verder was blijven bestaand, zie: Tweekeizersprobleem) de opvolger van het Romeinse Keizerrijk. De eenheid van kerk en rijk was nu officiële staatsdoctrine. Als beschermheer van de Paus en het christelijk geloof lette Karel de Grote er erg op, dat in zijn rijk iedereen de Pater Noster (Onzevader) kende. Tijdelijk stond op het belasteren van priester of van het christendom en zijn symbolen zelfs de doodstraf.

De uitbreiding van het Frankische Rijk in het oosten

Karolingische ruiterij uit het Psalterium Aureum (St. Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. 22, saec. IXex, p. 140 als illustratie bij Ps 60 (veldtocht van Joab).

Met de Frankische landname in Saksen doken ook in het noordoosten de Slaven als nieuwe buur op in het politieke bewustzijn van de Franken. In plaats van een territoriale uitbreiding van het rijk streefde Karel aanvankelijk naar de oprichting van een rijksgrens aan de Elbe en de pacificatie van de aangrenzende gebieden. Als schadeloosstelling voor de gedeporteerde Saksen liet Karel de Grote in het noordoosten van het Rijk (Noordalbingië) Wendische Abodriten en ook Franken vestigen. Vanaf 804 kwam het tot conflicten met de Denen, wiens koning Göttrik (ook: Gudfred) naar Friesland respectievelijk Saksen uithaalde en, met de steun van de Wilzen, de Abodriten bevochten. Volgens de aantekening in de Annales Regni Francorum voor het jaar 808 zou Göttrik toentertijd het Danevirke tussen Treene en Schlei als verdediging tegen de Franken hebben opgetrokken. In werkelijkheid was het echter reeds in 737 om onbekende redenen opgetrokken geworden. In 810 plunderden de Denen Friesland en de Friese eilanden. De Abodriten in het oosten van Holstein slaagden er in zich met Frankische bijstand van Deense onderhorigheid te vrijwaren. Ze sloten in 811 evenwel een vredesverdrag met de Denen. De betrekkingen tussen Franken en Abodriten bleven evenwel ambivalent, zoals de omstandigheden van de oprichting van de Saksenwallen (Limes Saxoniae) rond 810 aantonen.

Te dien einde sloten de Franken in 780 een verbond met de Abodriten tegen de Saksen en Wilzen, dat op een leenrechtelijke afhankelijkheid van de Abodriten schijnt te wijzen. De door Karel aangestelde koningen Witzan en Drasco hadden herhaaldelijk een legergevolg op te richten, rond 789 tegen de Wilzen of in 798 in de slag bij Bornhöved tegen de Saksen. Ondanks de succesvolle veldtocht tegen de Wilzen en de overwinning in Noordalbingië hield Karel aan de Elbe als rijksgrens vast. De onderworpen Wilzen leverden gijzelaars, en Karel liet in 804, na de deportatie van de Saksen, zijn Abodritische bondgenoten zich in Noordalbingië vestigen. Deze zouden de noordgrens tegen de Denen beschermen en tegelijk de Saksen hun terugtocht naar de Denen afsnijden.

De overwinning van de Deense koning Göttrik (ook: Gudfred) over de Abodriten in 808 dwong Karel tot een verandering van politiek. Noordalbingië werd tot aan de Eider in het rijk geïntegreerd en weer aan de Saksen toevertrouwd. Hun gebied van vestiging grensde Karel in het oosten met de Limes Saxoniae tegen dat van de Abodriten af. Tegen die Denen richtte hij de vesting Esesfelth op. Vervolgens plunderde Göttrik in 810 Friesland en de Friese eilanden. Nadat hij in 810 was vermoord, sloot zijn opvolger Hemming vrede met de keizer.

De betrekkingen met de Slavische stammen ten oosten van Saksen en Thüringen waren eveneens tweeslachtig: in 789 voerden de Franken een veldtocht tegen de Wilzen.

Na de langdurige onderwerping van de Saksen, werden ook de Sorben, in 789 noch bondgenoten van Karel tijdens de veldtocht tegen de Wilzen, in 806 door de Franken verslagen, nadat hun hertog Miliduch was gedood geworden. Volgens contemporaine bronnen probeerden zij zich in de daarop volgende decennia echter meermaals hun onafhankelijkheid te herwinnen. Het lijkt erop dat ook hier een of zelfs meerdere grensmarken zijn geweest. De stand van het onderzoek hierover is echter onduidelijk (zie ook: Limes Sorabicus).

Bohemen viel na een campagne in 805 en 806 onder Frankische afhankelijkheid en werd tribuutplichtig. In een oorkonde uit 817, in dewelke de provincies en volken van het Frankenrijk worden opgelijst, worden de Beheimi als een van de afhankelijke volken genoemd. Ook zij werden langzamerhand met succes gechristianiseerd: in 845 lieten 14 hertogen uit Bohemen zich in Regensburg dopen. De Beierse clerus was hierbij de voornaamste drijvende kracht achter de missionering. Vanaf het midden van de 9e eeuw – Karels kleinzoon Lodewijk de Duitser was sinds 843 koning (zie: Verdrag van Verdun) – werd Bohemen steeds meer tot een twistappel tussen het Oost-Frankische Rijk en het Groot-Moravische Rijk van Svatopluk I. Vanaf 862 werden ook Hongarije een probleem. De expansie van de Franken in dit gebied vestigde – naast de vestigingsgolf onder de Přemysliden – de politieke evenals culturele blijvende Duitse invloed in oostelijk Midden-Europa in de volgende eeuwen (zie: Oostkolonisatie; Samo (persoon)).

Tegen de uit het Donaugebied buiten de Rijksgrenzen komende Avaren voerde Karel in 791 aanvankelijk persoonlijk een mislukte veldtocht, dan volgde na zorgvuldige voorbereiding (bouw van de Fossa Carolina tussen Altmühl en Rezat) in 795/796 onder leiding van Erik van Friaul en koning Pepijn van Italië een tweede veldtocht met overtuigend succes. De zeer grote Avarenschat viel in de handen van de Franken en de staat van de Avaren werd met de ondersteuning van de Bulgaarse heerser Kroem verslagen. De rest van de bevolking werden gedwongen gekerstend. Aanvankelijk werd hun noch een eigen politieke organisatie binnen het Frankenrijk toegestaan. Ten laatste in de 10e eeuw verdwenen ze definitief uit de geschiedenis.

Het conflict met Byzantium

Nikephoros I, Byzantijnse keizer („Basileus“) sinds 802, ervoer de Keizerlijke waardigheid van Karel als aanmatiging en weigerde diens erkenning. Een in 803 in Constantinopel aangekomen Frankisch gezantschap moest onverrichter zaken terugkeren. Het conflict verscherpte zich noch, toen Karel de door Byzantium geclaimde regio's Dalmatië en Venetië als tot zijn machtsbereik toebehorend behandelde. Nikephoros zond daarop in 806 de Oost-Romeinse vloot en stelde een zeeblokkade tegen Venetië in. Karels zoon Pepijn, koning van Italië, kon echter Venetië veroveren, wat blijkbaar Nikephoros meer bereid tot onderhandelingen maakte. Een eind 810 in Italië aangekomen Byzantijns gezantschap, die eigenlijk de intussen gestorven koning Pepijn (8 juli 810) hadden willen bereiken, werd door Karel naar Aken ontboden en in 811 met een vriendelijke, in antwoord op de keizersvraag evenwel compromisloos schrijven teruggestuurd. Bij hun terugkeer was echter de Byzantijnse keizer Nikephoros I tijdens een veldtocht tegen de Bulgaren in de slag aan de Warbizapas gevallen (26 juli 811). Zijn schoonzoon Michaël I Rhangabes trok kort daarop de macht naar zich toe. Anders dan zijn voorganger was hij in een duurzame overeenkomst met het westen geïnteresseerd. Daarom zond keizer Michaël I nu van zijn kant een Byzantijns gezantschap naar Aken, dat daar in 812 aankwam. In een publieke ceremonie huldigde deze Karel de Grote en noemde hem „keizer“. Daarmee was het keizerschap van Karel de Grote door het Byzantijnse Rijk diplomatiek erkent. Karel moest daarvoor in de vrede van Aken evenwel weer aan Venetië en Dalmatië verzaken.

Daarenboven zagen de Byzantijnse keizers zich als hogerstaand: de opvolger van Michael I voegden aan hun titel keizer alras de genitief van de Romeinen toe. Daarmee zouden hun unieke rang als enige opvolger van de Romeinse keizer gedocumenteerd worden. De Karel de Grote volgende Westelijke keizers noemden zich daarentegen aanvankelijk slechts imperator augustus (verheven keizer). De titulatuur verheven keizer van de Romeinen (Romanorum imperator augustus) komt men in het westen, dat is in het Heilige Roomse Rijk, pas voor het eerst voor sinds Otto III in 996.

Hervormingen en interne reorganisatie van het rijk

Met gedeeltelijk ingrijpende hervormingen, die zijn zoon en opvolger Lodewijk de Vrome grotendeels verder bespoedigde, reorganiseerde Karel de Grote het Frankenrijk ook intern. Het eerste doel was, de voorwaarden voor een bestuurspraktijk op schriftelijke grondslag te creëren. Om deze reden nam de onderwijshervorming een aanvang. Abten en bisschoppen werden door verschillende documenten (bijv. Epistola de litteris colendis of Admonitio generalis) de opdracht gegeven, om onderwijs te verzorgen. Aan het hof werden geleerden uit heel Europa samengebracht, aan wie belangrijke hofambten, bisdommen en rijksabdijen werden toegewezen. Begaafde leerlingen konden hier hun opleiding vervolmaken. Het hof werd de draaischijf, waarlangs informatie, persoonlijke betrekkingen, en boeken werden overgedragen. De stamhertogdommen schafte Karel af, waarbij de juridische autonomie van de stammen evenwel werd bewaard. Hij beval bovendien de optekening van stamrechten. In deLex Frisionum bijvoorbeeld werden de Friezen in het noordwesten en noorden van het koninkrijk op basis van hun traditionele wetten en geplogenheden belangrijke privileges toegestaan. Zij werden als "Vrijen" bestempeld en mochten o.a. hun potestaat zelf kiezen. Ook de indeling van Friesland in drie duidelijke afgebakende districten werd in de - hier als voorbeeld genomen - Lex Frisionum schriftelijk vastgelegd.

Het rijksbestuur, dat Karel de Grote trachtte te unificeren, droeg hij vooral over aan zijn hofclerus en een nieuw opgerichte dienstadel. De hofkapel was het centrale bestuursorgaan van de wereldlijke en geestelijke structuur in het rijk. De uitvoering van het bestuur van het rijk lag in de handen van de graven. Deze fungeerden in het kader van de zogenaamde graafschapstichting als koninklijke ambtsdragers bij de uitoefening van de regalia (gravenban) en waren in bepaalde gebieden plaatsvervanger van de koning (Mark-, Burg- en Paltsgraven). Bijzonder belangrijk waren de markgraven: zij waren de regenten in de nieuw ingerichte grensmarken en hadden in dit gebied verreikende voorrechten, zowel als militair bevelhebber als ambachtsheer. De landgraven moesten zorgen voor de dienstplichtigen.

Met de overdracht van ambten en lenen aan de leidende adellijke families (de „Groten“) verzekerde hij zich van diens loyaliteit en stichtte een nieuwe rijksaristocratie. De graafschapsinrichting werd tot belangrijkste instrument ter bewaring van de eenheid van het rijk, hoewel het in de verschillende tradities in het westen respectievelijk het oosten van het rijk (Romeinse Civitas versus Germaanse gouw) zijn grenzen vond.

Met de capitularia werd bovendien een verregaande uniforme wetgeving geschapen, alsook het rechtswezen en de rechtspraak hervormt (o.a. invoering van Volksgetuigen (Rügezeugen) en lekenrechters). De regeerbaarheid van Karels rijk zou vooral door de zogenaamde zendgraven, de missi dominici, worden verzekerd. Deze werden meestal paarsgewijs uitgestuurd (een wereldlijke en een geestelijke afgevaardigde), om instructies en verordeningen van de keizer door te voeren. Ze konden in een toegewezen gebied indien nodig ook het onmiddellijk rijksgezag uitoefenen.

Een vooraanstaande rol bij de reorganisatie en consolidatie in het binnenland speelde de kerk, die Karel door de stevig uitbouw van de klerikale infrastructuur - er werden o.a. talrijke nieuwe bisdommen gesticht, waarbij Karel zich het richt voorbehield, de bisschoppen zelf te benoemen -, door omvangrijke schenkingen, de bekrachtiging van het tiendegebod en door hervormingen tot waarschijnlijk belangrijkste eenheidsband van zijn rijk maakte. De invoering van de metropolitaanstatuten, het regelmatig houden van synodes en de uitvoering van visitaties, maar vooral de bevordering van het vormingsniveau van de clerus waren de beslissende maatregelen voor het uitroeien van kerkelijke mistoestanden. Door een onder leiding van Benedictus van Aniane doorgevoerde en onder Karels opvolger Lodewijk de Vrome verder voorgezette monastische hervorming werden de Regula Benedicti (ora et labora) alsook de algemeen geldende, deze regel aanvullende consuetudines bindend voor kloosters. Nu eerst kwam het tot een duidelijke afbakening tussen monniken en seculiere clerus. Voor de kanunnikstiften en het domkapitel werden het vita communis ("gemeenschapsleven") dwingend voorgeschreven (vgl. Capitula e canonibus excerpta, 813; Institutio canonicorum Aquisgranensis, 816), waardoor ook hier een strengere toezicht op de levenswandel mogelijk werd, wanneer ook de regels minder ascetisch waren als in de klooster. De door Pepijn begonnen liturgiehervorming naar Romeins voorbeeld werd verder doorgevoerd. Het doel was, het oorspronkelijk, aan Paus Gregorius de Grote toegeschreven Sacramentarium in plaats van het in de 8e eeuw in omloop gekomen zogenaamde iunggelasianische Sacramentarium in te voeren. Paus Adrianus I zond op vraag van Karel een modelexemplaar naar Aken, het Sacramentarium Gregorianum-Hadrianum. Benedictus van Aniane of Alcuinus schreef ter aanvulling op het geheel op de Romeinse kerkdienst afgestemde Gregorianum-Hadrianum het Supplementum Anianense.

Het eertijds volkomen uiteenlopend geldwezen werd eveneens hervormd. De gouden standaard werd opgegeven, de zilveren denarius als over het hele rijk geldende en voorkomende valuta ingevoerd. Eén solidus respectievelijk schilling was 12 denarii; één pond (libra), waarvan het gewicht tegenover de antieke maatstaf werd verhoogd, kwam overeen met 20 solidi. In Karels muntverordening werd vastgelegd, dat uit een pond zilver 240 penningen (denarius) moesten worden geslagen. De Angelsaksische koning Offa van Mercië nam in die tijd deze regeling, die in Engeland tot 1971 van kracht was.

Dood en opvolging

De veroveringen van Karel de Grote.

Naar oud Frankisch gebruik regelde Karel in 806 zijn opvolging door een rijksdelingsplan, de zogenaamde Divisio Regnorum. Nadat zijn beide oudere zonen echter vroeg gestorven waren, verhief Karel in 813 zijn – naar toenmalige begrippen – enige legitieme erfgenaam Lodewijk de Vrome tot medekeizer. In 814 volgde hij zijn vader op op de troon.

Na een 47-jarige heerschappij stierf Karel de Grote op 28 januari 814 in Aken en werd in de paltskapel, de zogenaamde Mariakerk, bijgezet (zie: graftombe). De doodsoorzaak (geïnfecteerd met borstvliesontsteking?) is niet met absolute zekerheid uitgeklaard. Einhard vermeldt dat hij nadat hij hevige koorts had gehad, waarbij de dokters hem hadden aangeraden te vasten, een ontsteking in de zij hebben opgelopen, waarna de verzwakte Karel na een zevendaags ziektebed is heengegaan.

Reeds vroeg zag Karel zich als de enige rechtgelovige verdediger en bewaarder van de christenheid, en daarom werd hij op zijn grafschrift geroemd als imperator orthodoxus, die het regnum Francorum (het Frankenrijk) grootmoedig (nobiliter) heeft uitgebreid.

Huwelijken en nakomelingen

Echtgenotes

• Himiltrude (omstreeks 768)
• In 769 huwde hij een dochter van de Langobardenkoning Desiderius, die hij in 770, ten laatste begin 771 verstootte. Zij wordt meestal onder de naam Desiderata vermeld (vermoedelijk heette ze in werkelijkheid Gerperga).
• In 771 huwde hij voor 30 april Hildegard (de gente Suaborum, 758 - 30 april 783), dochter van graaf Gerold en Imma, een dochter van de Alemaanse dux Hnabi
• Rond oktober 783 huwde hij met Fastrade (- 10 augustus 794, Frankfurt am Main), dochter van (de vermoedelijk Thürings-Mainfrankische) graaf Radulf
• In 794 of de herfst van 796 huwde hij met Luitgarde (- 4 juni 800), een Alemaanse prinses

Gekende bijvrouwen van Karel de Grote waren:

• Madelgarde
• Gerswinde
• Regina (800)
• Addelinde (806)

Afstammelingen

• uit zijn verbintenis met Himiltrude:
  • Pepijn de Gebochelde (770 - 811)

Afbeelding van Karel de Grote in de Kroniek van Ekkehard van Aura (ca. 1112/1114, Cambridge Corpus Christi, Ms 373, fol. 24r).

• uit zijn huwelijk met Hildegarde:
  • Karel de Jongere (772/773 - 811), vanaf 788 koning in Neustrië
  • Adalhaid/Adalais (september 773/juni 774 - juli/augustus 774, Zuid-Gallië)
  • Rotrudis (ca. 775 - 6 juni 810)
  • Karloman (777 - 8 juli 810), als Pepijn koning van Italië
  • Hludowic/Lodewijk de Vrome (778 - 840)
    • Lotharius I (795-855)
    • Pepijn I (koning van Aquitanië; 838)
    • Rotrude (± 800-?)
    • Bertha (?)
    • Hildegarde (± 802/804 - 857)
    • Lodewijk II († 876)
    • Karel II (koning van het West-Frankische Rijk, keizer in 875; - 877)
    • Gisela (ca. 820 - 874)
  • Lotharius (juni/augustus 778, Chasseneuil bij Poitiers - 779)
  • Bertha (779/780 - na 14 januari 828), in 814 van het Hof verwezen
    Bertha had een verhouding met Karels hofgeestelijke Angilbert, uit dewelke de kinderen Nithard (790 - 844/45) en Hartnid (813) voortkwamen. Bertha's liaison was de inspiratie voor de sage van Eginhard und Emma (Wilhelm Busch).
  • Gisela (voor mei 781 - na 800)
  • Hildegard (na 8 juni 782 - tussen 1 en 8 juni 783)

• uit zijn huwelijk met Fastrada:
  • Theodrada (ca. 785 - 9 januari 844/853, klooster Schwarzach am Main), voor 814 abdis van Argenteuil
  • Hiltrude (ca. 787 - na 800)

• van een onbekende vrouw:
  • Hruodhaid (ca. 787 - na 800)

• uit zijn verbintenis met Madelgarde:
  • Ruothild (- 24 maart 852), abdis van Faremoutiers

• uit zijn verbintenis met Gerswinde:
  • Adalthrude

• uit zijn verbintenis met Regina:
  • Drogo (17 juni 801 - 8 december 855), vanaf 818 geestelijke, in 820 Abt van Luxeuil, vanaf 823 bisschop van Metz, vanaf 834 aartsbisschop en aartskapellaan
  • Hugo (802/806 - 14 juni 844), vanaf 818 geestelijk, monnik in de abdij van Charroux, vanaf 822/823 abt van Saint- Quentin, vanaf 836 Abt van Saint-Bertin, vanaf 834 tot 840 aartskanselier van Lodewijk de Vrome

• uit zijn verbintenis met Addelinde:
  • Theoderich (807 - na 818), in 818 geestelijke geworden

Culturele betekenis

Karolingische renaissance

Het signum van Karel de Grote onder een op 31 augustus 790 in Kostheim uitgevaardigde oorkonde: eigenhandig geschreven is slechts de V-vormige "Vollziehungsstrich" binnen de ruitvormige O van het zogenaamde "Karelmonogram", waardoor de bovenste helft van de O tegelijkertijd als A (voor KAROLVS) wordt gelezen. De lineaire tekst aan weerszijden van het kruisruitmonogram luidt Signum Karoli gloriosissimi regis ("Zegel van de meest glorierijke koning Karel").

Zie Karolingische renaissance voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Karels heerschappij staat op cultureel vlak bekent als de periode van de zogenaamde Karolingische renaissance. Kunst, literatuur en architectuur kenden een ongewone heropleving.

Karel bracht de belangrijke geleerden van zijn tijd aan zijn hof bijeen, waaronder de Angelsaksische geleerde Alcuinus als hoofd van het Domschool van Aken, de Langobarden Paulus Diaconus en Petrus van Pisa, de Visigoten Theodulf van Orléans en Angilbert en Einhard (ook wel Eginhard genoemd). Hildebold, de eerste aartsbisschop van Keulen, was Karels kanselier en aartskapelaan van zijn hof. De door Karels hof ingevoerde Karolingische minuskel (Carolina), een uit kleine letters bestaand boekschrift, was o.a. het voorbeeld voor het vandaag de dag nog veelgebruikte lettertype Antiqua. Er ontstond hier onder het waakzame oog van de keizer voor enkele decennia een intellectueel centrum met een zeer stimulerende intellectuele sfeer en met een uitstraling die reikte tot in alle uithoeken van het rijk. Haar vitaliteit en creativiteit had het te danken aan de persoonlijke interesse van de heerser evenals het engagement van de daardoor aangespoorde betrokkene geleerdheden, literatoren en kunstenaars, maar vooral het feit dat een onderwijsconcept de gemeenschappelijke grondslag vormde, die voor alle in dit opzicht vruchtbare tijdvakken gemeenschappelijk is, namelijk het geloof in de intrinsieke waarde van het onderwijs buiten al het nut ervan voor machtspolitieke, kerkelijke, theologische of economische doelen, die men evenwel ook in gedachten had. De septem artes liberales, waarvan het volledige herstel van het in de late oudheid ontwikkelde concept het doel was, vormden zeker geen doelgerichte, op onmiddellijke aanwendbaarheid van technische vaardigheden opgerichte afgesloten leerprogramma's, maar verschaften een formele vorming met een taalkundig-literair zwaartepunt als uitgangspunt voor een levenslang leren, ook na het afsluiten van de eigenlijke vormingsfase, opdat het voor leidinggevende en verantwoordelijke functies geschikte persoonlijkheden met de nodige algemene vorming en dienovereenkomstig verruimde intellectuele horizon zou voortbrengen. „Mij is het duidelijk voldoende om de wijsheid om haarzelf na te streven.“, zo vatte de mogelijk meest uitgesproken „humanist“ onder de Karolingische geleerden, Lupus van Ferrières, in zijn beroemde voorstellingsbrief aan Einhard rond 830 weemoedig op de gouden tijd onder Karel de Grote terugblikken deze onder Lodewijk de Vrome reeds weer bedreigd vormingsidee van de Karolingische renaissance vol zorgen om de toekomst als het ware bezwerend samen. Dat dit niet louter lippendienst was, laat zich aan de werken aflezen, met dewelke zich Lupus en andere zijnsgelijken bezighouden en die zij zelf schreven.

Volgens Einhard was Karel de Grote ook in de instandhouding van zijn moedertaal (lingua propria) zeer geïnteresseerd, met andere woorden de West-Germaanse idiomen van de Franken (vgl. Ripuarisch, Moezelfrankisch, Frankisch, Oudhoogduits). Zo gaf Karel aan zijn geleerden de opdracht om een grammatica voor zijn moedertaal op te stellen. Daarbij kan het ook slechts om een letterkundig werk zijn gegaan. Daarenboven liet Karel „barbaarse“ (d.i. in het Germaanse respectievelijk de volkstaal) „en zeer oude (helden)lieden, in dewelke de daden en oorlogen van oude koningen werden bezongen, opschrijven“. In welke taal en onder welke vorm dit werd neergeschreven (in het Latijn of het Oudhoogduits, als regesten of in liedvorm), is onduidelijk. Deze verzameling is om onbekende redenen niet bewaard gebleven. Karels zoon Lodewijk de Vrome werd in de nieuwe tijd menigmaal ten onrechte voor het verlies ervan verantwoordelijk geacht. Bij Einhard wordt verder ook vermeld, dat Karel de Latijnse benamingen van de winden en de maanden zelfs in het Frankische vertaalde, zo noemde hij januari wintermaand (Wintarmanoth), mei weidemaand (Wunnimanoth), december heiligemaand (Heilagmanoth). Ook werd voor een verzameling van de belangrijkste wetteksten, zowel van het volks- en stamrecht alsook van de Capitularia, gezorgd. Belangrijke kerkelijke tekst zoals de Latijnse Bijbel, de zogenaamde Vulgata, de regel van Benedictus en het Sacramentarium van Paus Gregorius de Grote werden van taalkundige verloedering gereinigd en in modelexemplaren voor verveelvoudiging beschikbaar gesteld. Door de hofbibliotheek werden zeldzame teksten aan de kathedraal- en kloosterbibliotheken ter afschrift ter beschikking gesteld. Boekenbestanden werden in boekenlijsten opgenomen en desideratalijsten opgesteld. Al deze activiteiten beoogden allereerst ooit de systematische sortering, registratie en inventarislijst van de gehele overgeleverde cultuurtraditie, om op dit fundament te kunnen uitbouwen.

Kerken en kloosters, paltsen en paleizen

De Paltskapel in Aken.

Einhard (Karels biograaf en leider van de Domschool als opvolger van Alcuinus, die in 796 het hof verliet en abt van Saint-Martin de Tours werd – mogelijkerwijs hield zijn overstap verband met zijn openlijke kritiek op de koning zijn huiding tegenover de Saksen), spreekt ook over zijn omvangrijke bouwactiviteit. In de eerste plaats wordt daarmee de „wonderbare“ Paltskapel in de Akener koningspalts bedoeld, die in de laatste 20 haar van zijn leven zijn lievelingspalts werd, bij wijze van spreken een soort van „hoofdstad“ ten Noorden van de Alpen. Voor deze zou hij zelfs zuilen en grootse Marmerstukken uit Rome en Ravenna hebben laten overbrengen. Ook een ruiterstandbeeld van Theoderik de Grote liet hij uit Ravenna naar Aken overbrengen, waar Walahfrid Strabo in zijn gedicht De imagine Tetrici postuum kritiek op uitte. Daarnaast vermeldt Einhard ook een houten brug over de Rijn bij Mainz, die echter al snel weer was afgebrand, zoals ook de bouwaanvang van een tweede paleis bij Ingelheim en Nijmegen.

Kloosters werden onder andere in Sankt Gallen (het huidige Zwitserland) en op het eiland Reichenau (Bodenmeer) (zie ook: Abdij van Reichenau), in het ingelijfde Beieren in St. Emmeram bij Regensburg, in Freising en aan de Tegernsee (belangrijkste Benedictijnenabdij van Opper-Beieren, in 817 tot de meest welgestelde kloosters in het rijk van keizer Lodewijk de Vrome gerekend), in het huidige Oostenrijkse Mondsee (daar was ook Salzburg sinds de Avarenoorlogen van 791 tot 799 een centrum van de Missie) alsook in Fulda en in Trier opnieuw gesticht, tot abdijen verheven of ondergingen een aanzienlijke stijging in hun aanzien. Zij werden de drijvende kracht van de onderwijshervorming, die door Karel was begonnen, en werden derhalve veelvuldig uitgebouwd en uitgebreid. Voor de Abdij van Sankt Gallen bijvoorbeeld was de periode van de 9e tot de 10e eeuw een Gouden Tijdperk. Het daar omstreeks 790 ontstane Latijns-Duitse woordenboek Abrogans wordt beschouwd als het alleroudste Duitse boek. Tenslotte waren het ook monniken, die begin 9e eeuw de edelroos naar Midden-Europa invoerden en de tuinbouw in het algemeen aanzienlijk professionaliseerden.

Capitulare de villis

Hoofdstuk LXX van de Capitulare de villis vel curtis imperii.

Een gekende bron voor de economische geschiedenis (in het bijzonder die van de land- en tuinbouw), is de landgoederenverordening Capitulare de villis vel curtis imperii, die door Karel de Grote als een gedetailleerd voorschrift over het beheer van de kroondomeinen werd afgekondigd. In hoofdstuk 70 van de Capitulare worden 73 voedingsgewassen (inclusief geneeskruiden) en 16 verschillende fruitbomen beschreven, die in alle keizerlijke landgoederen door de beheerders waren aan te planten. In dit document werd ook aangedrongen op het bijhouden van een geschreven administratie en een regelmatige verantwoording van het beheer.

Voortleven in de herinnering

Onder de middeleeuwse heersers neemt Karel de Grote ook met betrekking tot de omvang en het belang van zijn voortleven in de herinnering een unieke positie in, in vergelijking met Otto de Grote, Frederik Barbarossa of Frederik II. Deze begint strikt genomen reeds met de ter bewaring van de memoria (herinnering) en de verzekering van de gebedsherdenking opgerichte graftombe in de Paltskapel te Aken.

Graftombe

Nadat Karel de Grote op 28 januari 814 was overleden, werd hij begraven in zijn eigen kapel te Aken, die de kern van de huidige kathedraal vormt.

Het lichaam van Karel de Grote is al enige malen gezien, doordat de sarcofaag en zijn latere grafkist enkele malen werden geopend. Voor de eerste maal gebeurde dat in 1166. Toen werd de talisman van Karel de Grote gevonden. In werkelijkheid lag het skelet in een hergebruikte Romeinse sarcofaag.

Karel de Grote werd noch op zijn sterfdag zelf in de Paltskapel van Aken bijgezet. De precieze plaats is onbekend. Lange tijd gold het eenmalige atrium (d.i. het huidige westelijk deel van de Dom van Aken) als de meest waarschijnlijke plaats. Evenwel werd tijdens een drie jaar durende zoektocht (tot mei 2010) geen graf in de buurt van de huidige dom gevonden. De oudste vondsten in het huidige westelijk deel werd tot de 13e eeuw geantedateerd en zijn dus duidelijk jonger als een mogelijk graf van Karel de Grote. Volgens sommige archeologen bestaat echter de mogelijkheid, dat het graf noch verder westwaarts, onder het huidige domhof, kan liggen.

Karelschrijn in de Dom van Aken.

Volgens Einhard richtte men over het graf een vergulde arcadeboog met een standbeeld (van Karel de Grote) en een inscriptie op. Dit monument werd vermoedelijk kort voor de Normanneninval van 882 verwijderd, waardoor Karels graf niet gevonden en geplunderd kon worden. Bij zijn oponthoud in Aken in mei 1000 liet Keizer Otto III het graf van Karel de Grote zoeken en openen. Volgens drie van onze bronnen werd bij deze grafopening Karels lijk in een grafkamer geheel ongeschonden, in vol ornaat, bedekt door een sluier en op een troon zittend gevonden. De geloofwaardigheid van dit relaas heeft voor grote controverse gezorgd, da eine Sitzbestattung Karls auf einem Thron im Jahre 814 sehr ungewöhnlich gewesen wäre und auch durch den archäologischen Befund nicht erhärtet wird.

Bij Karels heiligverklaring in 1165 en de daarmee verbonden elevatio moest zijn graf een tweede maal worden gezocht. Keizer Frederik I Barbarossa had daarbij een „goddelijke ingeving“ om het ter bescherming tegen vijanden onherkenbaar gemaakte graf terug te vinden. Barbarossa's kleinzoon Frederik II bracht in 1215 het gebeente van Karel de Grote over in de vergulde Karelschrijn, die vandaag de dag in het koor van de dom van Aken staat.

Proserpina-sarcofaag in de Domschatkamer van Aken.

Omstreden is, wanneer Karels gebeente in de eveneens beroemde, vandaag de dag in de domschatkamer van Aken opgestelde Romeinse Proserpinasarcofaag uit de 2e eeuw is bijgezet. Hägermann houdt een in 814 plaatsgevonden bijzetting van Karel in deze sarcofaag voort twijfelachtig, daar voor 814 de teraardebestelling van Karel zeker is geattesteerd, maar niet de marmeren sarcofaag. Bovendien heeft men een zo prachtig met reliëf versierde sarcofaag met moeite in de kerkbodem verzonken. Hägermann vermoedt daarom, dat de Proserpinasarcofaag pas in 1165 na de blootlegging van het graf van Karel de Grote door Frederik I Barbarossa ter bewaring van het gebeente van Karel werd gebruikt, tot deze dan later deels in de vergulden Karelschrijn, deels in een armreliquiarium wordt bewaard.

Sagen

Over het leven en werken van Karel de Grote ontstonden na zijn dood vele sagen, onder andere de Karelromans en chansons de geste (Roelandslied). Als Latijnse tegenhanger van het Oud-Franse Roelandslied werd tussen 1130 en 1140 de Historia Karoli Magni et Rotholandi geschreven. Naast het Roelandverhaal beval de pseudo-Turpin de legende, dat Karel de Grote naar het graf van Sint-Jakobus in Santiago de Compostela was gegaan en het van de Saracenen had bevrijd. De historische Karel de Grote daarentegen is niet naar Compostela gekomen, en zijn strijd in Noord-Spanje in 778 verliep niet zeer roemrijk (Zie: Krijgstochten tegen de Moren). Omstreeks 1200 werd de Historia Karoli Magni et Rotholandi door een onbekende auteur onder de titel Karolellus in hexameters overgezet.

Standbeeld van Karel de Grote in de crypte van de Grossmünster van Zürich.

Daarnaast ontstond in de Hoge Middeleeuwen de legende, dat Karel de Grote naar het Heilig Land was getrokken, de Heidenen uit Jeruzalem had verdreven en hiervoor was beloond met waardevolle relikwieën, waaronder de Doornenkroon van Christus. Nadat het motief van de Karel de Grote zijn reis naar het Oosten reeds in de Chronicon van Benedictus monachus (Benedictus van Sant'Andrea del Soratte) aan het eind van de 10e eeuw opduikt, komen we de volledig uitgewerkte legende voor het eerst tegen in de in 1053/54 in het klooster van Saint-Denis opgestelde Descriptio clavi et corone domini ("Beschrijving van de nagels [van het Kruis] en de [Doornen-]kroon van de Heer"). De historische Karel de Grote is echter nimmer naar Jeruzalem afgereisd, maar had in werkelijkheid voor zijn diplomatieke inspanningen voor het welzijn van de christenen in het Heilige Land enige relikwieën uit het Heilig Graf gekregen.

De graven van de Züricher stadspatronen Felix en Regula zouden door Karel de Grote zijn herontdekt. Deze had ooit eens een hert van Aken tot aan Zürich achtervolgd, toen zijn paard plotseling door de knieën ging, om de graven van de heiligen reverentie te bewijzen. Karel had daarop het gebeente laten opgraven en ter ere van de heiligen de kerk en de proosdij Grossmünster gesticht. De graven van de Heiligen waren tot de Reformatie in de zogenaamde Zwölfbotenkapelle toegankelijk voor de pelgrims. In diezelfde kapel werden ook relikwieën van Karel de Grote bewaard, die in 1233 naar Zürich waren overgebracht.

De parochiekerk St. Caroli Magni et beati Aegidii in Wiedenbrück.

Heiligverklaring

Op initiatief van keizer Frederik Barbarossa werd Karel de Grote op 29 december 1165 door Reinald van Dassel, aartsbisschop van Keulen, met de goedkeuring van de tegenpaus Paschalis III, heilig verklaard. Deze heiligverklaring werd niet geaccepteerd door paus Alexander III, waardoor zijn feestdag (28 januari) niet officieel werd erkend. Maar de curie heeft daarna nooit bezwaar gemaakt tegen deze heiligverklaring, en sinds 1176 wordt de verering van Karel de Grote als Zalige in de steden Aken en Osnabrück door de katholieke kerk eerder getolereerd. De Karelverering kende haar hoogtepunt in de late middeleeuwen. Tot op vandaag dragen kerken Karels naam, zoals bijvoorbeeld de parochiekerk in het Westfaalse Wiedenbrück St. Caroli Magni et beati Aegidii.

In de Dom van Aken en in de Dom van Frankfurt wordt jaarlijks op 28 januari een Karlsamt naar een uit de 15e eeuw overgeleverd liturgie gehouden. Onderdeel van de Karlsamt zijn de Urbs Aquensis (of Karlssequenz), een Latijnse lofzang op de stad en de keizer alsook de eveneens Latijnse Kaiserlaudes met lofbetuigingen aan Christus en voorbidden voor Kerk, paus, bisschop, het Duitse volk en alle regeerders. De preek wordt door een lid van een Europese bisschoppenconferentie gehouden.

Anders dan in de Rooms-katholieke Kerk werd de gedenkdag van Karel de Grote op 28 januari door de Evangelische Kerk in Duitsland officieel erkent: het is sinds de opstelling van de Evangelische naamkalender in 1969 in deze opgenomen.

Visuele voorstellingen

Karel de Grote tussen de Pausen Gelasius I en Gregorius I (miniatuur uit het Sacramentarium van Karel de Kale, ca. 870).

Ideaalbeeld van Karel de Grote met kort na zijn dood gemaakte delen van de keizerlijke regalia, in 1513 door Albrecht Dürer geschilderd in opdracht van zijn vaderstad Nürnberg.

Er zijn geen contemporaine beeltenissen van Karel de Grote overgeleverd. Een van de oudste voorstellingen van Karel is afgebeeld in het Sacramentarium van Karel de Kale van rond 870, dat hem in Karolingische kleding toont en biedt aldus een representatieve voorstelling van een hoogadellijke persoon uit de tijd van de Karolingen (zie hiernaast). Een kopie uit de 10e eeuw naar ene verloren origineel uit de tijd van Lodewijk de Vrome toont Karel de Grote in dispuut met koning Pepijn van Italië. Uit de tijd van Karel de Kale (jongere School van Metz, ca. 870) stamt de beroemde bronzen ruiterstatuette van het Louvre in Parijs, die waarschijnlijk als een herdenkingsbeeld van Karel de Grote, mogelijkerwijs echter ook als een voorstelling van Karel de Kale zelf is te bestempelen.

Sindsdien werden telkens in een aan de stijl van die tijd beantwoordende beeldtaal over Karel de Grote en zijn uiterlijk voortgebracht, die echter niets met de werkelijkheid hadden te doen, maar zijn daardoor belangrijke getuigenissen van de receptiegeschiedenis en als projecties van hunkeringen, legitimatiebehoeftes en machtsfantasieën van de toenmalige tijd op de eigen geschiedenisbeelden te zien. Typisch voor deze voorstellingen van de historieschilderkunst, die sinds de 19e eeuw, het tijdperk van het historisme, met een wetenschappelijke waarheidsaanspraak optrad – theoretici van deze beweging als Max Schasler beriepen zich op de categorie van het waarschijnlijke – en aldus ingang in de geschiedenisboeken van die tijd vond, zijn bijvoorbeeld Albrecht Dürer's afbeeldingenplaat, dat zich tegenwoordig in het Germanisches Nationalmuseum bevindt, of de fresco's van Alfred Rethel in de raadhuiszaal te Aken (ontworpen 1840-45; realisatie 1847-51; nadat Rethel was ziek geworden voltooiing van de cyclus door Rethel's leerling Joseph Kehren in afwijkende stilisering). Ook in de Römer in Frankfurt (Philipp Veit) en in de Münchner Residenz (Julius Schnorr von Carolsfeld) ontstonden destijds Keizerzalen met beeltenissen van Karel de Grote.

Johann Nepomuk Zwerger had in 1843 voor de Oude Brug in Frankfurt am Main een historiserende standbeeld van Karel de Groten gemaakt, duidelijk in navolging van het portret van Dürer.

Opvallend is de reeds in de tijd van de Ottonen letterlijk te verstane verheffing van zijn persoon.

Van Europees belang is de in 1996 gevonden gouden solidus, de tot nu toe enige gevonden goudmunt met de beeltenis van Karel de Grote, die in het museum van de Keizerpalts Ingelheim wordt bewaard.

Voorbeelden van standbeelden en monumenten van Karel de Grote:

• Zandstenen standbeeld van Gustav Blaeser voor de in 1850/51 door Ludwig Ferdinand Hesse gemaakte „Dreikönigstor“ in het park van de Friedenskirche in het slotpark Sanssouci in Potsdam
• Zandstenen standbeeld van Ernst Rietschel aan de zuidkant van de Gemäldegalerie in Dresden
• Zandstenen standbeeld van Johann Nepomuk Zwerger voor het Historisches Museum in Frankfurt am Main; dit werd in 1843 voor de duizendste gedenkdag van de rijksdeling in het Verdrag van Verdun gemaakt en stond oorspronkelijk op de Oude Brug, om aan de mythische stichter van de stad te herinneren.

Een gedenkplaat voor hem werd opgenomen in het Walhalla bij Regensburg.

Uiterlijk

Hij was van lichaam groot en krachtig, van gestalte buitengewoon (groot), die toch de normale (verhoudingen) niet overschreed - want zijn lengte is geweten zeven (keer) de afmeting van zijn (eigen) voeten te zijn geweest -, de top van zijn hoofd (was) rond, (zijn) ogen buitengewoon groot en levendig, (zijn) neus een weinig het middelgrote overstijgend, mooi grijs haar, vrolijk en opgewekt van gelaat. Aldus verwierf hij door zijn uiterlijk meer autoriteit en waardigheid (uit) zowel staand als zittend; hoewel zijn nek dik en kort (was) en (men) zijn vooruitstekende buik kon zien, werd dit echter door de gelijkmatigheid van zijn overige lichaamsdelen verhuld. Zijn manier van lopen (was) zeker en heel zijn uiterlijk was mannelijk; zijn stem (was) inderdaad helder, maar dit was minder dan men (op basis van) zijn lichaamsbouw zou verwachten.

– Einhard, Vita Karoli Magni 22.

Er zijn geen gelijkende portretten van Karel bekend, maar wij weten van zijn biograaf Einhard dat hij buitengewoon groot was. Doordat zijn skelet in Aken is bewaard gebleven, hebben archeologen in 1861 zijn skelet kunnen nameten. Ze laten zien dat Karel hij 1,92 m lang was en uitzonderlijk fors gebouwd. Een recente studie (2010) van het scheenbeen van Karel de Grote stelt dat hij tussen 1,79 en 1,92 m lang moet zijn geweest. Vooral in een tijd waarin de gemiddelde man 1,69 m mat, was dit bijzonder groot.

De naam als titel

Net zoals de eigennamen van Caesar en Augustus later heerserstitels werden, vond vermoedelijk ook de naam van Karel de Grote ingang in vele Slavische talen: zo is van de Latijnse vorm Carolus het Russische korol, het Poolse król, het Tsjechische král en het Servische, Kroatische en Sloveense kralj afgeleid dat "koning" betekent. De Turkse term kral voor koning is eveneens afgeleid van Karel de Grote zijn naam.

Herontdekte, mogelijke Karelstroon

In februari 2005 ontdekte de archeologe Mechthild Schulze-Dörrlamm van het Römisch-Germanisches Zentralmuseum in Mainz in een magazijn van het Landesmuseum Mainz het fragment van een met randdecoratie versierde armleuning van een kalkstenen zetel, die overkomend als koningstroon, in deze context mogelijk Karel de Grote, wordt gezien. Tegen deze interpretatie kan worden ingebracht, dat Mainz niet geattesteerd is als Karolingische keizerpalts.

Op grond van de decoratie werd het fragment in de tweede helft van de 8e eeuw gedateerd. Daarmee was het mogelijkerwijs deel van een troon, die ouder dan Karel de Grote zijn koningstroon van Aken zou zijn (deze gold lange tijd als oudste troon op het grondgebied van het huidige Duitsland).

Het fragment lag na zijn opgraving in 1911 zonder herkend te worden in het magazijn van het museum. De vondst werd gedaan in de binnenstad van Mainz. De vindplaats lag in de buurt van de in 1880 bij straatwerken ontdekte keizerinnensieraden uit het midden van de 11e eeuw alsook in de buurt van een andere schatvondst uit 1904.

Bronnen

• Ademari Cabannensis Chronicon.
• Annales Fuldenses.
• Annales Hildesheimenses.
• Annales Laureshamenses.
• Annales Laurissenses Maiores.
• Annales Laurissenses Minores.
• Annales Marbacenses.
• Annales Mettenses Priores.
• Annales Regni Francorum.
• Annales Sangallenses Maiores.
• Annales Xantenses.
• Bernoldi Chronicon.
• Canonizatio S. Caroli Magni.
• Catalogus regum Langobardorum et Italicorum Lombardus.
• Chartularium Sithiense.
• Chronicon Fontanellense.
• Cronaca di Novalesa.
• Ex Hilduini abbatis libro de Sancto Dionysio.
• Genealogiæ Comitum Flandriæ, Witgeri Genealogica Arnulfi Comitis.
• Herimanni Augiensis chronicon.
• Hermannus de institutione monasterii Altahensis.
• Il Chronicon di Benedetto monaco di S. Andrea del Soratte.
• Kronieken van Fredegar.
• Vita Angilberti.
• Andreas van Bergamo, Chronicon of Historia.
• Angilbert, Carmina.
• Astronomus (anoniem), Vita Hludowici imperatoris.
• Eigil van Fulda, Vita Sturmi.
• Einhard, Annales, Vita Karoli Magni.
• Paulus Diaconus, Carmina, Gesta Episcoporum Mettensium.
• Poeta Saxo, Annales de gestis Caroli magni imperatoris.
• Thegan, Gesta Hludowici imperatoris.

Referenties

• Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Karl der Große op de Duitstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.
• Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Charlemagne op de Franstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.

Leven en levenswerk

• S. Abel - B. von Simson (edd.), Jahrbücher des fränkischen Reiches unter Karl dem Grossen, 2 dln., Leipzig, 1883-1888².
• A. Barbero, Charlemagne: Father of a Continent, Los Angeles - Berkeley, 2004. ISBN 0520239431
• M. Becher, Neue Überlegungen zum Geburtsdatum Karls des Großen, in Francia 19 (1992), pp. 37-60.
• M. Becher, Karl der Große, München, 2007⁵.
• M. Becher, Das Kaisertum Karls des Großen zwischen Rückbesinnung und Neuerung, in H. Leppin - B. Schneidmüller - S. Weinfurter (edd.), Kaisertum im ersten Jahrtausend, Regensburg, 2012, pp. 251–270.
• G. Becht-Jördens, Einharts „Vita Karoli“ und die antike Tradition von Biographie und Historiographie. Von der Gattungsgeschichte zur Interpretation, in Mittellateinisches Jahrbuch 46 (2011), pp. 335-370.
• J.C. Besteman, Scandinavisch gewichtsgeld in Nederland in de Vikingperiode, in E.H.P. Cordfunke - H. Sarfatij (edd.), Van Solidus tot Euro: geld in Nederland in economisch-historisch en politiek perspectief, Hilversum, 2005, pp. 21-42.
• W. Braunfels - e.a. (edd.), Karl der Große. Lebenswerk und Nachleben, 4 dln., Düsseldorf, 1967.
• P.L. Butzer - e.a. (edd.), Karl der Große und sein Nachwirken. 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft in Europa, 2 dln., Turnhout, 1997. ISBN 2503506739
• C. Cawley, Franks, Carolingian kings, fmg.ac (2006-2009).
• M. De Jong, De school van de dienst des Heren: kloosterscholen in het Karolingische Rijk, in R.E.V. Stuip - C. Vellekoop (edd.), Scholing in de middeleeuwen, Hilversum, 1995, pp. 57-85.
• P. Freedman, Images of the Medieval Peasant, Stanford, 1999.
• B. Friedmann, Untersuchungen zur Geschichte des abodritischen Fürstentums bis zum Ende des 10. Jahrhunderts, Berlijn, 1986.
• W.H. Fritze, Die Datierung des Geographus Bavarus und die Stammesverfassung der Abodriten, in L. Kuchenbuch - W. Schich (edd.), Frühzeit zwischen Ostsee und Donau: Ausgewählte Beiträge zum geschichtlichen Werden im östlichen Mitteleuropa vom 6.bis zum 13.Jahrhundert, Berlijn, 1982, pp. 111-126.
• D. Hägermann, Karl der Große: Herrscher des Abendlandes. Biographie, Berlijn, 2000. ISBN 9783499506536
• G. Labuda, Civitas Dragaviti. Zu den fränkisch-slavischen Beziehungen am Ende des 8. Jahrhunderts, in K.-D. Grothusen - K. Zernack (edd.), Europa Slavica-Europa Orientalis. Festschrift für Herbert Ludat zum 70. Geburtstag, Berlijn, 1980, pp. 87-98.
• R. McKitterick, Charlemagne: The Formation of a European Identity, Cambridge, 2008. ISBN 9780521886727
• K-H. Schreiber (ed.), art. Karl I. der Grosse, Genealogie-Mittelalter.de (2002).
  • J. Fleckenstein - D. Schaller - H.-E. Keller - D. Mehl - K.-E. Geith - H. Ehrhardt, art. Karl (I.) d. Große, in Lexikon des Mittelalters 5 (1991), coll. 956-966.
• F.J. Ruhli - B. Blumich - M. Henneberg, Charlemagne was very tall, but not robust, in Economics and Human Biology 8 (2010), pp. 289–290.
• C. Hanewinkel, Die politische Bedeutung der Elbslawen im Hinblick auf die Herrschaftsveränderungen im ostfränkischen Reich und in Sachsen von 887 bis 936. Politische Skizzen zu den östlichen Nachbarn im 9. und 10. Jahrhundert, diss. Westfälische Wilhelms-Universität, 2004.
  • W. Hartmann, Kaiser Karl der Große (768/800-814), in K.R. Schnith, Mittelalterliche Herrscher in Lebensbildern. Von den Karolingern zu den Staufern, Graz - Wenen - Keulen, 1990, pp. 21-41.
• V. Helten, Zwischen Kooperation und Konfrontation: Dänemark und das Frankenreich im 9. Jahrhundert, Keulen, 2011.
• A. Jenkis, Die Eingliederung „Nordalbingiens“ in das Frankenreich, in ZSHG 79 (1955), pp. 81-104.
• D.P. Kirby, The Earliest English Kings, Londen - New York, 2000².
• S. Konecny, Die Frauen des karolingischen Königshauses. Die politische Bedeutung der Ehe und die Stellung der Frau in der fränkischen Herrscherfamilie vom 7. bis zum 10. Jahrhundert, Wenen, 1976.
• C. Lohmer, art. Karl I. der Grosse, in BBKL III (1992), pp. 1125-1130.
• P. Riché - trad. M.I. Allen, The Carolingians. A Family Who Forged Europe, Philadelphia, 1993. ISBN 0812213424
• M. Schmauder, Überlegungen zur östlichen Grenze des karolingischen Reiches, in W. Pohl - H. Reimitz (edd.), Grenze und Differenz im Frühen Mittelalter, Wenen, 2000, pp. 57-97.
• C. Settipani, La préhistoire des capétiens 481-987, I, Villeneuve d'Ascq, 1993. ISBN 2950150934
• P.J.H. Ubachs, Handboek voor de geschiedenis van Limburg, Hilversum, 2002.
• R. Wagner, Das Bündnis Karls des Großen mit den Abodriten, in Jahrbücher des Vereins für Mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde 63 (1898), pp. 89-129.
• K.F. Werner, Das Geburtsdatum Karls des Großen, in Francia 1 (1973), pp. 115-157.

Voortleven in de herinnering en beeldvorming

• B. Bastert (ed.), Karl der Große in den europäischen Literaturen des Mittelalters. Konstruktion eines Mythos, Tübingen, 2004.
• B. Besamusca - J. Tigelaar (edd.), Karolus Rex: studies over de middeleeuwse verhaaltraditie rond Karel de Grote, Hilversum, 2005. ISBN 9065508201
• W. Braunfels - e.a. (edd.), Karl der Große. Lebenswerk und Nachleben, IV, Düsseldorf, 1967.
• F. Büttner, Geschichte für die Gegenwart? – Der Streit um die Karlsfresken Alfred Rethels, in G. Althoff (ed.), Die Deutschen und ihr Mittelalter. Themen und Funktionen moderner Geschichtsbilder vom Mittelalter. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1992, pp. 101-126.
• R. Große, Saint-Denis zwischen Adel und König. Die Zeit vor Suger (1053–1122), Stuttgart, 2002. ISBN 9783799574518
• S. Lüken, Karl der Große und sein Bild, in Karl der Große und Europa. Symposium, Frankfurt am Main - e. a., 2004, pp. 66–86.
• H. May, Die Behandlungen der Sage von Eginhard und Emma, Berlijn, 1900.
• L.E. Saurma-Jeltsch, Karl der Grosse als vielberufener Vorfahr: sein Bild in der Kunst der Fürsten, Kirchen und Städte, Sigmaringen, 1994. ISBN 3799512055
• M. Schasler, Ästhetik. Grundzüge der Wissenschaft des Schönen und der Kunst, II, Leipzig - Praag, 1886.
• V. Schauber - H.M. Schindler, Heilige und Namenspatrone im Jahreslauf, München, 2001². ISBN 3629016421 (non vidi)

Externe links

• C. Ilaender, Karl der Grosse (742-814), layline.de (1997).
• J. Schäfer, art. Karl I. der Große, in Ökumenischen Heiligenlexikon.
• R.E. Sullivan, art. Charlemagne, in Encyclopedia Britannica. Online edition (2007).
• Afstammelingen van Karel de Grote