Cleopatra VII Philopator (januari 69 v. Chr. – 12 augustus 30 v. Chr.) was koningin van het oude Egypte, het laatste lid van de vanaf 305 v. Chr. regerende Ptolemaeïsche dynastie en aldus de laatste hellenistische heerser van Egypte. Ze is verreweg de bekendste van de vele gelijknamige Egyptische vorstinnen en wordt gewoonlijk kortweg als Cleopatra aangeduid.
Ze werd farao bij de dood van haar vader, Ptolemaeus XII Auletes in 51 v. Chr. samen met haar broer-echtgenoot Ptolemaeus XIII, en later haar zoon Caesarion. Ze overleefde onder andere een staatsgreep uitgedokterd door de hovelingen van haar broer. Ze ging vervolgens een verhouding aan met Gaius Iulius Caesar die haar greep op de troon verstevigde. Na de moord op Caesar verbond ze zich aan Marcus Antonius, bij wie zij een tweeling kreeg. Later trouwde zij met Marcus Antonius en baarde nog een zoon. Alles bij elkaar had Cleopatra vier kinderen, een bij Caesar en drie bij Antonius. Haar huwelijk met haar broer leverde geen kinderen op.
Nadat Antonius' rivaal en Caesars wettelijke opvolger, Gaius Iulius Caesar Octavianus, de volle macht van Rome tegen Egypte keerde, benam Cleopatra zich van het leven op 12 augustus in 30 v. Chr.. Haar nalatenschap overleeft in de vorm van talloze dramatiseringen van haar levensverhaal, inclusief William Shakespeare's Antonius en Cleopatra en verscheidene moderne films.
Ofschoon Grieks van taal en cultuur wordt Cleopatra beschouwd als het eerste lid van haar familie die tijdens hun 300-jarig bewind in Egypte de Egyptische taal geleerd heeft.
Een inscriptie die Cleopatra VII en Caesarion afbeeldt (Alexandrië, Egypte).
"Cleopatra is Grieks voor "vaders glorie", en haar volle naam, "Cleopatra Thea Philopator" betekent "De Godin Cleopatra, Geliefde van haar Broer/Echtgenoot". Zij was de tweede dochter van de in totaal drie dochters van koning Ptolemaeus XII Auletes, met wie zij in eerste instantie samen regeerde.
Toen haar vader stierf in het voorjaar van 51 v. Chr. was zij net 18 jaar oud. Als Auletes' oudste kind (één oudere zuster was reeds gestorven) werd zij medeheerser met haar jongere broer, Ptolemaeus XIII, die twaalf jaar oud was. Zij trouwde met hem om aan het traditionele beeld (koning en koningin) te voldoen, en om haar positie te verstevigen werd het huwelijk geconsumeerd.
Vanaf augustus 51 v. Chr. begon zij met het weglaten van zijn naam in officiële documenten, een klap in het gezicht van de Ptolemaeische traditie die bepaalde dat vrouwelijke heersers ondergeschikt waren aan de mannelijke co-heerser. Bovendien verscheen alleen Cleopatra's gezicht op munten. Misschien vanwege haar geldingsdrang zette een kliek van hovelingen, geleid door de eunuch Pothinus, Cleopatra af (waarschijnlijk in 48 v. Chr., wellicht eerder). Een decreet met alleen de naam van Ptolemaeus bestaat uit 51 v. Chr. Zij probeerde om een rebellie te organiseren rond Pelusium, maar zij was spoedig gedwongen om Egypte te ontvluchten. Haar enige levende zuster, Arsinoë IV vergezelde haar.
In de herfst van 48 bracht Ptolemaeus echter zijn eigen macht in gevaar door onwettelijke inmenging in de zaken van Rome. Toen Pompeius, op de vlucht geslagen voor de zegevierende Julius Caesar, in Alexandrië bescherming zocht, liet Ptolemaeus hem vermoorden om in de gunst van Caesar te komen. Caesar vond dit verraad echter zodanig verachtelijk dat hij de Egyptische hoofdstad innam en zichzelf als scheidsrechter in de rivaliserende claims van Ptolemaeus en Cleopatra benoemde. Genoemd dient te worden dat Pompeius getrouwd was met de dochter van Caesar, die gestorven was bij de geboorte van hun zoon. Na een korte oorlog werd Ptolemaeus gedood en Caesar herstelde Cleopatra op de troon, met een andere jongere broer, Ptolemaeus XIV, als nieuwe mederegent.
Casesar overwinterde in Egypte in 48 v. Chr.–47 v. Chr. en Cleopatra versterkte haar politieke positie door zijn minnares te worden. Egypte bleef onafhankelijk, maar drie Romeinse legioenen bleven achter om het te verdedigen. Cleopatra's winterse affaire met Caesar leverde een zoon op, Ptolemaeus Caesar (bijgenaamd Caesarion, kleine Caesar). Caesar weigerde echter de zoon te benoemen als opvolger. In plaats daarvan benoemde hij zijn achterneef Octavianus.
Cleopatra en Caesarion waren op bezoek in Rome tussen 46 en 44 v. Chr. en waren er ook aanwezig toen Caesar werd vermoord. Voor of net na haar terugkeer naar Egypte stierf Ptolemaeus XIV op mysterieuze wijze (wellicht vergiftigd door Cleopatra). Cleopatra maakte vervolgens Ptolemaeus XV (beter bekend als Caesarion) tot haar mederegent en opvolger (44 tot 30 v. Chr.).
In 42 v. Chr. riep Marcus Antonius, één van de triumviri die Rome regeerden in het machtsvacuum na de dood van Caesar, Cleopatra bij zich in Tarsus om haar loyaliteit te testen. Cleopatra arriveerde met groot gevolg en charmeerde Antonius dusdanig dat hij ervoor koos om de winter van 42–41 v. Chr. met haar door te brengen in Alexandrië. Tijdens de winter werd zij zwanger van een tweeling, die Cleopatra Selene en Alexander Helios genoemd werden.
Vier jaar later, in 37 v. Chr., bracht Antonius weer een bezoek aan Alexandrië, op weg om oorlog te voeren tegen de Parthen. Hij vernieuwde zijn relatie met Cleopatra, en van dan af zou Alexandrië zijn thuis worden. Wellicht is hij getrouwd met Cleopatra volgens een Egyptisch ritueel (een brief van Suetonius suggereert dit), ook al was hij op dat moment getrouwd met Octavia Thurina minor, zuster van zijn mede-triumvir Octavianus. Hij en Cleopatra hadden nog een kind, Ptolemaeus Philadelphus. Bij de Donaties van Alexandrië laat in 34 v. Chr., na de overwinning van Antonius in Armenia, werden Cleopatra en Caesarion gekroond tot co-regenten van Egypte en Cyprus. Alexander Helois werd de koning van Armenia, Medië en Parthië. Cleopatra Selene werd gekroond tot heerser van Cyrenaica en Libië. Ptolemaeus Philadelphus werd gekroond tot heerser van Fenicië, Syrië en Cilicië. Cleopatra nam ook de titel van Koningin der Koningen aan.
Antonius' gedrag werd in Rome als schandelijk beschouwd en Octavianus overtuigde de Senaat om een oorlog te beginnen tegen Egypte. In 31 v. Chr. kwamen de troepen van Antonius tegenover de Romeinen te staan in een zeeslag voor de kust van Actium. Cleopatra was aanwezig met haar eigen vloot, maar toen zij zag dat de slecht uitgeruste schepen van Antonius begonnen te verliezen van de superieure Romeinen, koos zij het hazepad. Antonius verliet het gevecht om haar te volgen.
De dood van Cleopatra door Reginald Arthur.
Na de Slag bij Actium viel Octavianus Egypte binnen. Toen hij Alexandrië naderde, deserteerden de legers van Antonius naar Octavianus. Cleopatra en Antonius pleegden beiden zelfmoord: Cleopatra vergiftigde zich met behulp van een slang op 12 augustus in 30 v. Chr.. Cleopatra's zoon van Julius Caesar, Caesarion, werd geëxecuteerd door Octavianus. De drie kinderen van Cleopatra en Antonius werden gespaard en meegenomen naar Rome waar zij werden opgevoed door de echtgenote van Antonius, Octavia.
Er werd vaak gezegd dat Cleopatra een Aspisadder gebruikte om zich te doden, maar deze slangensoort komt niet in Egypte voor. Er wordt veeleer aan een Egyptische cobra gedacht, omdat die gebruikt werden om criminelen te executeren. Ook gaat het verhaal dat zij verscheidene dienaars vroeg om de verschillende vormen van zelfmoord uit te proberen, voordat zij de meest effectieve methode uitkoos. Andere bronnen suggereren dat zij experimenteerde met verschillende vormen van "zelfmoord" op gevangenen. Er is ook een alternatieve theorie die suggereert dat ze werd vermoord door Octavianus, in plaats van zelfmoord, maar deze theorie wordt niet gestaafd door de bronnen.
Het verhaal van Cleopatra heeft vele schrijvers en artiesten door de eeuwen heen gefascineerd. Ontgetwijfeld lag veel van haar aantrekkingskracht in haar legende als een grote verleidster die in staat was om de twee machtigste mannen van haar tijd (Caesar en Antonius) aan zich te binden.
De vroegste Cleopatrafilm was Antony and Cleopatra uit 1908 met Florence Lawrence als Cleopatra. De vroegste film over Cleopatra als hoofdonderwerp was Cleopatra, Queen of Egypt, met in de hoofdrol Helen Gardner (1912).
Enkele van de films/TV producties die geïnspireerd zijn door de Koningin van de Nijl:
(1917): Cleopatra: Theda Bara (Cleopatra), Fritz Leiber (Caesar), Thurston Hall (Antonius). Geregisseerd door J. Gordon Edwards. Gebaseerd op Émile Moreau's toneelstuk Cléopatre, Sardou's toneelstuk Cléopatre, en Shakespeare's Antony and Cleopatra.
(1934): Cleopatra: Claudette Colbert (Cleopatra), Warren William (Caesar), Henry Wilcoxon (Antonius). Oscar-winnaar Cecil B. DeMille epos.
(1946): Caesar and Cleopatra: Vivien Leigh (Cleopatra), Claude Rains (Caesar), Stewart Granger, Flora Robson — Oscar-genomineerde versie van George Bernard Shaw's toneelstuk. Leigh speelde ook Cleopatra tegenover haar toenmalige echtgenoot Laurence Olivier als Caesar in een latere Londonse toneelversie.
(1953): Serpent of the Nile: Rhonda Fleming (Cleopatra), Raymond Burr (Antonius), Michael Fox (Octavianus).
(1963): Cleopatra: Elizabeth Taylor (Cleopatra), Rex Harrison (Caesar), Richard Burton (Antonius). Oscar-winnaar block-buster, meest bekend/berucht vanwege de affaire tussen Taylor en Burton buiten de set en de toenmalige enorme kosten van $44 millioen.
(1964): Carry On Cleo, een parodie op de film uit 1963, met Amanda Barrie als Cleopatra, Sid James als Antonius, en Kenneth Williams as Caesar.
(1970): Kureopatora (Cleopatra: Queen of Sex), een bizarre Japanse tekenfilm van Osamu Tezuka.
(1974): Antony & Cleopatra: uitgevoerd door London's Royal Shakespeare Company. In de hoofdrol Janet Suzman (Cleopatra), Richard Johnson (Antonius), en Patrick Stewart (Enobarbus).
(1999): Cleopatra (film): Leonor Varela (Cleopatra), Timothy Dalton (Caesar), Billy Zane (Antonius). Gebaseerd op het boek Memoires van Cleopatra van Margaret George en dichter bij de feiten dan de andere.
Het bekendste schilderij van Cleopatra is een die nu waarschijnlijk niet meer bestaat: omdat de koningin in Egypte stierf lang voordat Augustus zijn triomftocht in Rome kon vieren, waarin zij geketend mee zou lopen zou, gaf hij opdracht om een groot schilderij van haar te maken, die meegedragen werd in zijn triomfantelijke processie, en die haar uitgebeeld zou hebben als vergiftigd door een Aspisadder. De bronnen voor het verhaal zijn Plut. Ant. 86 en App. Civ. II.102, alhoewel de laatste wellicht refereert aan een sculptuur, en Cass. Dio LI.21.3 vertelt dat de "afbeelding" van goud was, en dus helemaal geen schilderij kan zijn. Het veronderstelde schilderij kwam aan het licht en werd gegraveerd in de vroege 19e eeuw: het zat in een privé-collectie nabij Sorrento. Sindsdien wordt gezegd dat het schilderij onderdeel uitmaakte van een collectie in Cortona, maar het lijkt erop dat alle sporen naar dit schilderij verloren zijn gegaan, een stille verdwijning die doet vermoeden dat het een namaak betrof.
Cleopatra en haar dood hebben honderde schilders geïnspireerd vanan de Renaissance tot aan de huidige tijd, geen enkele overigens van enige historische waarde.; het onderwerp sprak voornamelijk Franse academische schilders aan.
Sir Thomas Browne: Beschrijving van de dood van Cleopatra (1672)
