Gebruiker:Ilse van Ekris/Kladblok

Het natuurgebied Coelhorst is een klein natuurgebied van 85 hectare en is gelegen op het voormalige landgoed Coelhorst in de gemeente Amersfoort. Samen met andere natuurgebieden vormt het een groen lint langs de Eem. Sinds 1998 is het gebied in bezit bij Natuurmonumenten. Het landgoed heeft een geschiedenis die teruggaat tot in de 12e eeuw, wat het gebied cultuurhistorisch gezien belangrijk maakt.

Het gebied is sinds 2018 beperkt opengesteld voor bezoekers. Bezoekers kunnen op zaterdag en zondag van zonsopgang tot zonsondergang op het aangegeven wandelpad wandelen.

Geschiedenis

Vorming van het gebied Tijdens de laatste ijstijd, het Weichselien, heeft de ondergrond van Coelhorst zich weten te vormen. De Gelderse Vallei werd toen uitgesleten door een gletsjer en aan het eind van de ijstijd werd hier vervolgens zand afgezet dat meegevoerd was door smeltwater. Verder ontstonden er door wind plaatselijke dekzandruggen, waarvan de hogere zichtbaar bleven als zandopduikingen. In de nattere en lagere delen van het gebied, die vooral gelegen waren in het noorden, kon er veen vormen.

In het uiterste zuidoosten van het gebied ligt er een dalvormig laagte dat ook in de laatste ijstijd is gevormd door het afstromende smeltwater. Deze smeltwater geul is nog goed herkenbaar als laagte en dit maakt het aardkundig waardevol.

Cultuurhistorisch

Natuurmonumenten heeft ervoor gekozen de beheerstrategie natuurrijk cultuurlandschap te maken, dit vanwege de cultuurhistorische waarde van Coelhorst. De cultuurhistorie is bij deze beheerstrategie leidend, maar er wordt daarnaast naar zoveel mogelijk natuurwaarden gestreefd. Verschillende aspecten van het gebied maken het cultuurhistorisch belangrijk.

Zo is Coelhorst een zeldzaam voorbeeld van het kampenlandschap. Bewoning op de hogere zandruggen die zich in de zandgrond van het kampenlandschap bevindt, komt al sinds de prehistorie voor. Hierom kunnen er archeologische sporen worden gevonden in dit gebied. Verder stamt het huidige patroon van de verkaveling uit de middeleeuwen en is het over de eeuwen heen nauwelijks veranderd. Het besloten karakter is dus goed bewaard gebleven.

Het landgoed Coelhorst bestaat sinds de middeleeuwen. Het deel waar een versterkt huis stond in de late middeleeuwen is tot archeologisch monument verklaard. Het originele huis staat er nu niet meer, maar de overblijfselen zijn nog in de grond te vinden. In 1952 is er een nieuw landhuis gebouwd op de resten van het oude huis. Kenmerkende landgoed elementen die overgebleven zijn in het gebied zijn de bomenlanen, gracht(restant)en rondom het hoofdhuis, de in 1947 aangelegde halfhoogstamboomgaard en het bosje aan de Coelhorsterweg, wat parkaanleg in het verleden zou moeten aanduiden.

Verder is Coelhorst een onderdeel van de 18e eeuwse Grebbelinie langs de Eem, die zich uitstrekt van Ochten in de Betuwe tot aan de Oostdijk langs het Eemmeer. Deze linie was er om toendertijd een hindernis te vormen voor de vijand. Dit werd gedaan met behulp van inundaties (plas-dras zetten van landerijen). De grens van de linie werd bepaald door de Grebbeliniedijk die langs de Eem liep. Dwars op de Grebbeliniedijk bevond zich de Coelhorsterkade, die een grens vormde tussen twee inundatiekommen. Tegenwoordig is er aan beide kanten van deze kade nog een hoornwerk te zien, wat een aarden verdedigingswerk voorzien van een gracht is. Tijdens de jaren 1939/1940 zijn er op de Grebbeliniedijk bunkers en op de Coelhorsterkade een anti-tankversperring gebouw ter bescherming van de Grebbelinie geplaatst. Een deel hiervan is tegenwoordig nog te zien. Om vanaf de Grebbeliniedijk een vrij schootsveld te krijgen is in mei 1940 het oude landhuis en een viertal boerderijen vernietigd door de Nederlandse troepen. Drie van de boerderijen werden weer herbouwd en in plaats van het oude landhuis werd er op de ruïnes dus een nieuw landhuis gebouwd.

Ecologie

Het gebied heeft een diverse structuur. Zo zijn er stukken grasland, is er een boomgaard en zijn er ook stukken bos. Hierdoor zijn er ook veel overgangsgebieden, wat met name zorgt voor de diversiteit in het gebied. In het gebied komen eigenlijk vooral algemeen voorkomende soorten voor, maar het voornaamste doel van het gebied is daarom ook om te dienen als rustgebied.

Boomgaard

Boomgaard

De boomgaard van Coelhorst wordt voor het grootste deel gevormd door halfhoogstam appelbomen, waar de Coelhorster appel aan groeit. In deze boomgaard grazen schapen, om de ondergroei te beperken. Daarbij wordt de boomgaard ook gemaaid. Op dit moment is de bodem van de boomgaard zuur. Dit komt door een verstoorde waterhuishouding, te zien door het voorkomen van de pitrus. Deze plant groeit op vochtige bodems. Echter is deze situatie niet bevorderend voor de plantendiversiteit in de boomgaard. Ook het voorkomen van de gestreepte witbol is geen goed teken, deze kan dominant worden en dus ook de diversiteit tegengaan.

Grasland

Er zijn meerdere stukken grasland in het gebied. Deze graslanden zijn verpacht, de gronden van de hoevepachter zijn onder reguliere pacht, de overige gronden zijn verpacht met beperkingen. De beperkingen houden in dat er niet bemest mag worden en er geen bestrijdingsmiddelen mogen worden gebruikt. Echter is de diversiteit van planten op deze stukken grond niet naar wens. Ze worden getypeerd als soortenarm met als dominerende soort Engels raaigras. In het noorden liggen ook enkele akkers, ook deze zijn verpacht. Op deze landen lopen ook de reeën rond, waarbij er wanneer er jongen zijn dus moet worden opgepast met maaien.

Bos

De bossen in Coelhorst zijn van oorsprong hakhoutbossen, met uitzondering van het parkbos rond het landgoed. De bossen zijn belangrijke rustgebieden voor de reeën en andere dieren. Er is één relatief droog bos. De voornaamste soorten bomen die er voorkomen zijn zomereik en beuk, met een klein deel waar nog essen staan. Er zijn dus relatief weinig soorten, en daardoor dus weinig variatie wat leidt tot weinig structuur. Dit bos is ook relatief droog. In de ondergroei zijn soorten te vinden als de braam, lijsterbes, gewone salamonszegel en kamperfoelie. Er ligt een strook broekbos langs de Eem. Deze staat dicht begroeid met elzen. Deze stond in de zomer droog, waardoor de onderbegroeiing verruigd is. Tegenwoordig groeit er ook de gele lis, dit duidt op vernatting van dit bos.

Mensen en honden

Informatiebord voor bezoekers

De huizen en boerderijen in het gebied worden bewoond. Tot 2018 waren dit dus de enige mensen, naast de beheerders en vrijwilligers, die het gebied in konden. Nu is het gebied in het weekend deels opengesteld voor wandelaars. Zo zijn bepaalde lanen niet opengesteld en moet men op de paden blijven. Dit zorgt ervoor dat de bewoners wel van hun privacy blijven genieten, maar bezoekers ook kunnen genieten van de natuur. Ook zorgt dit ervoor dat het gebied een rustgebied blijft, dit is ook op bepaalde plekken aangegeven met bordjes. Mede om deze laatste reden zijn ook honden niet toegestaan. De honden kunnen achter jonge reeën aangaan. Maar ook zouden hun uitwerpselen via het gras in het voer voor het vee terecht kunnen komen.

Toekomstvisie en beheer

Visie

Natuurgebied Coelhorst maakt deel uit van de Nationaal Natuur Netwerk. Eén van de uitgangspunten hiervan is het behoud en ontwikkeling van de ecologische verbindingszones. De toekomstvisie voor landgoed de Coelhorst is om er een rust- en recreatieplek van te maken voor natuurliefhebbers uit de omliggende stedelijke omgeving. Hiervoor zal gebruik gemaakt worden van onverharde paden waarlangs men een vastgestelde wandelroute kan volgen die hen langs de verschillende elementen van de Coelhorst zal brengen, waaronder de verschillende lanen, graslanden en de boomgaard. Landgoed de Coelhorst zal een toonbeeld zijn van een evenwichtige balans tussen natuur en cultuur. Dit zal gecreëerd worden via onder andere een parkeerverbod, het bewerken van de akkers zonder kunstmest en bestrijdingsmiddelen en verschillende beheersmaatregelen.

Beheer

Voor de verschillende ecologische structuren in landgoed de Coelhorst zijn er verschillende beheersmaatregelen opgesteld om toe te werken naar de voorheen genoemde toekomstvisie. Deze maatregelen zullen hier per gebied behandeld worden.

Boomgaard en -laan

Jonge boom

De halfstamboomgaard zal regelmatig gesnoeid worden. Op de plekken waar afgestorven bomen aanwezig zijn, zullen bomen van oud-Hollandse rassen, voornamelijk de Coelhorster appel, opnieuw worden aangeplant. Om de verspreiding van ziektes tegen te gaan, wordt er voor gezorgd dat de boomgaard geen gehele monocultuur wordt, de boomgaard wordt gesnoeid door een snoeiploeg die bestaat uit vrijwilligers. Dode bomen worden vaak niet meteen verwijderd. De holtes die ontstaan in deze bomen zijn goede broedplaatsen voor mezen en spreeuwen. Maar ook hoornaars kunnen in dode stammen een nest bouwen. Deze dode bomen hebben dus ook nog een natuurwaarde. Wanneer een dode boom ook deze waarde is kwijtgeraakt wordt deze verwijderd en vervangen door een jonge boom. Om de ondergroei van de bomen in de boomgaard te beperken wordt het gebied gemaaid door vrijwilligers en begraasd door schapen. Recent aangeplante jonge bomen worden beschermd door het plaatsen van een hek rondom de stam. Daarnaast staan de bomen op een verhoging om te voorkomen dat de wortels te nat staan.

De bomenlaan in het landgoed wordt jaarlijks visueel gecontroleerd op veiligheid. Wanneer er dode takken boven de laan hangen worden deze gesnoeid en vervoerd naar dierenpark Amersfoort. Bij dode bomen wordt actief gekeken naar het behoud van natuurwaarde door het laten staan van de stam. Daarnaast worden instabiele bomen zodanig gesnoeid dat zij geen gevaar meer zullen vormen. Een boomverzorgingsbedrijf controleert om de twee jaar de veiligheid van de monumentale eik. De laan wordt gemaaid waarna het maaisel afgevoerd wordt. De elzensingels en houtwallen worden periodiek en gefaseerd afgezet zodat zij behouden blijven. Het afzetten van bomen houdt in dat de bomen laag bij de grond worden gekapt zodat ze opnieuw gaan uitlopen. Enkele singels worden verbreed. De singels worden samen met de houtwallen gefaseerd afgezet. Hierdoor ontstaat er meer structuur en variatie.

Grasland

De het grootste deel van de graslanden mogen dus niet worden bemest. Er wordt gestreefd dit ook bij de andere gronden Het grasland wordt regelmatig op maat gemaaid, als het kan tot drie snedes per jaar. Veel insecten zijn verdwenen, om dit te herstellen wordt in de winterperiode een deel van het gras hoog gehouden. Dit biedt ruimte voor de overwintering van insecten. Daarnaast wordt gestreven naar een bloemrijker grasland. Dit moet ook zorgen voor een toename in de aanwezige insecten. Naast bloemen wordt ook de grasklaver verwelkomt, deze soort maakt namelijk stikstof uit de bodem vrij zodat andere soorten hier gebruik van kunnen maken. Er wordt echter niet gezaaid, maar er wordt maaisel van andere gronden gebruikt. De aanwezigheid van maïs wordt daarentegen niet gestimuleerd omdat dit niet zinnig is voor de biodiversiteit. In het landgoed wordt rekening gehouden met de afstand tussen de elektriciteitsmasten en de bomen door deze ruimtes uitsluitend door graslanden in te vullen. Waar wel bomen onder de elektriciteitsdraden staan wordt de hoogte van deze bomen regelmatig gecontroleerd.

Bossen

In het landgoed zijn meerdere bossen aanwezig. Het park- en hakhoutbos bij de Coelhorsterkade zijn voedselarm en droog. Het dode hout wordt niet verwijderd en soms worden bomen verwijderd of omgeduwd. De bosranden worden actief beheerd om een structuurrijke bosrand te ontwikkelen. Dit wordt gedaan door de afstand tussen het raster van de weilanden en de bossen te vergroten en daarnaast een strook bos langs de randen te kappen. Hierdoor zullen er ook geen overhangende takken boven de weilanden hangen. Voor veiligheid worden de bomen langs de randen en in de buurt van de huizingen jaarlijks gecontroleerd op stabiliteit. De waterstand in het bos wordt verhoogd. In het broekbos zal beheer plaatsvinden in de vorm van vernatten. Dit wordt gedaan door de naastgelegen wetering te voorzien van een ondiepe oever. Dit creëert een geleidelijke overgang tussen het water en het bos.

Akkers

Waar mogelijk wordt het gebruik van de akkers natuurvriendelijker. Dit houdt in dat er niet meer gespoten wordt, er aangepaste bemesting komt en dat er vruchtwisseling komt tussen granen of langdurige roggeculturen. Dit bevordert de akkerkruiden en het aanwezig houden van overjarig gewas in de hoeken en randen. Zo is groeit er op de graanakker slofhak, een kwalificerende soort. Maar ook bevordert het verbouwen van graan de biodiversiteit qua fauna, het biedt een goede levensomgeving voor muizen, waar weer vossen en roofvogels op afkomen. Daarnaast is een graanakker een stukje cultuurhistorie.

Reeën

Op de reeënpopulatie in het gebied vindt actief beheer plaats. Het vestigen van het Amersfoortse ziekenhuis in 2013 zorgde voor een toename in het aantal reeën omdat de dieren uit dat gebied zich vestigde in het landgoed.

Noemenswaardige soorten

• Coelhorster appel

De Coelhorster appel is een appelsoort die ontstaan is in 1934 in Coelhorst door de kruising van een Rode Jonathan met een dubbele Bellefleur. De appelsoort is erg geliefd in Coelhorst en omstreken en wordt ook alleen hier gekweekt. In de loop der tijd verdween de appelsoort maar is sinds enige tijd weer terug gekruist en wordt weer actief gehouden op landgoed Coelhorst vanwege de historische waarde. De kwestie is nu wat er met de appels die in de boomgaard groeien moet gebeuren. In 2018 konden omwonenden appels plukken op een speciale plukdag. Dit zorgde echter voor schade aan de boomgaard en voor de komende jaren wordt er dan ook gekeken hoe dit in goede banen geleid kan worden.

• Groene specht

Een andere uitzonderlijke soort die hier voorkomt is de groene specht. Deze vogel nestelt in oude loofbomen die hier veel voorkomen. De groene specht heeft normaliter geen voorkeur voor de soort boom waarin hij nestelt en kiest vaak een verlaten nest gemaakt door een andere specht. De groene specht is makkelijk te herkennen aan zijn groene verenkleed. Sinds de mannetjes en vrouwtjes veel op elkaar lijken is deze soort altijd goed te herkennen. De groene specht voedt zich vooral met mieren die hij zoekt in graslanden met laag gehouden gras. Ook vult de specht daarnaast zijn dieet aan met fruitsoorten zoals appels, ook spechten vinden Coelhorster appels een aanvulling op hun dieet.

• Vleermuizen

Op het landgoed en de bijbehorende gebieden komen verschillende vleermuizen voor waarbij de gewone dwergvleermuis de meest voorkomende is. De gewone dwergvleermuis jaagt hier op muggen en andere insecten die in de nacht actief zijn. De overige soorten die hier ook voor kunnen komen zijn de ruige dwergvleermuis, laatvlieger, meervleermuis en gewone grootoorvleermuis.

• Havik

Ook de havik komt voor op landgoed Coelhorst. De havik nestelt zich meestal hoog in bomen en gebruikt vaak ook oude nesten van andere vogels die de havik dan oplapt. In Coelhorst zijn speciale nestkasten opgezet voor deze vogel maar de kasten worden soms overgenomen door Nijlganzen die zich hier in gaan nestelen. Om dit tegen te gaan worden de openingen van de kasten verkleind waardoor de ganzen er niet meer in passen. Het leefgebied van de havik is een combinatie van bos en open landschap en jaagt hierin op middelgrote vogels zoals duiven maar ook op grotere vogels zoals ganzen. Daarnaast jaagt de havik ook op kleinere zoogdieren zoals konijnen en eekhoorns.

• Ransuil

De ransuil is makkelijk te herkennen aan zijn omhoogstaande oorpluimen en zijn oranjegele ogen. De soort broedt vrijwel op alle soorten habitat in nederland met uitzondering van geheel gesloten bos. De voornaamste prooi van de uil zijn veldmuizen maar de uil jaagt ook op kleine vogels en andere muizensoorten. Tijdens de wintermaanden verzamelen ransuilen zich op gunstige jachtgronden terwijl ze de rest van het jaar hun eigen vaste nestgebied hebben maar niet per se hetzelfde nest.

• Bosuil

De bosuil komt voor in Coelhorst in het open loofbos waarbij de uil zich vooral nestelt in oude bomen. De uil jaagt op een groot aantal prooidieren waarbij men moet denken aan kleine zoogdieren en vogels maar ook amfibieën insecten en vis. De uil nestelt zich meestal alleen op plekken waar veel voedsel te vinden is en met de verschillende landschapstypen bij het landgoed is hier dus goed aan voldaan. De uilen die zich in coelhorst nestelen blijft het hele jaar door in het territorium en paartjes blijven ook langere tijd bij elkaar.

• Vos

Ook de vos komt voor in dit gebied, dit roofdier jaagt merendeels op de konijnen en muizen die in Coelhorst voorkomen. Andere prooien van de vos zijn kevers en vogels, daarnaast voedt de vos zich ook met bessen die te vinden zijn op Coelhorst. De vos is bruin/rood van kleur en jaagt voornamelijk in de schemering en de nacht hoewel de vos in de onverstoorde gebieden ook overdag jaagt. De vos gebruikt oude nesten van konijnen of hazen als nest maar als deze niet te vinden zijn graaft de vos er zelf een.

Bronnen, noten en/of referenties

• Persoonlijke correspondentie met gebiedsbeheerder
• Natuurvisie Coelhorst 2003-2021