Getijdenboek van Filips de Goede

Het Getijdenboek van Filips de Goede is een uit de late 15e eeuw daterend rijkgeïllustreerd getijdenboek dat toebehoorde aan Filips de Goede. Het werd in zijn opdracht gemaakt tussen 1445 en 1460 in Oudenaarde en verder afgewerkt omstreeks 1500 in Brugge. Het wordt nu bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, als ms. 76 F 2.

Jan Tavernier, Getijdenboek van Filips de Goede, Maria lactans f245r.

Vorm

Het boek is vrij groot voor een getijdenboek, het meet 268 x 187 mm. Het bestaat, zonder de schutbladen, uit 348 perkamenten folia genummerd van I tot XIII en van 1 tot 328, een niet genummerd folium vooraan en achteraan en de folia genummerd 53a, 53b, 152a, 194a en 284a. Het tekstblok meet 165 x 110 mm en bestaat uit één kolom van 20 lijnen. De tekst is geschreven in een Bourgondische batarde (cursief) door Jean Miélot, secretaris van de hertog. Het boek is gedeeltelijk in het Frans en gedeeltelijk in het Latijn geschreven. De getijden zijn volgens het liturgisch gebruik van Rome.

Het handschrift is zeer uitbundig verlucht, het bevat 153 miniaturen en 12 kalendervignetten. De verluchting is volledig in grisaille uitgevoerd. Het is nog steeds ingebonden in een bruine lederen band van omstreeks 1500, gemaakt door Antoine de Gavere en Johannes Guillebert, beiden uit Brugge. Het werd verlucht door Jan Tavernier uit Oudenaarde.

Geschiedenis

Men heeft lang gedacht dat dit getijdenboek het werk was dat vermeld wordt in de archieven van de hertog van 1455. Hierin was een kwijting te vinden op naam van Jan Tavernier, “historieur et enlumineur, demourant en nostre ville d’Oudenarde”, voor het maken van een kalvarie en een Maagd met Kind evenals 230 miniaturen “de noir et de blanc”, in grisaille dus. Volgens een artikel van de Koninklijke Bibliotheek heeft recent onderzoek uitgewezen dat het betrokken kwijtschrift moet gaan over een ander getijdenboek uit de bibliotheek van Filips de Goede. Filips is wel met nagenoeg zekerheid aan te wijzen als de opdrachtgever gezien hij achtmaal biddend in het handschrift werd afgebeeld en zijn motto 'Aultre-narray' tweemaal is neegeschreven in dit getijdenboek. (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek) Het handschrift is na de dood van Filips, vermoedelijk rond 1500 uitgebreid met teksten en miniaturen, 39 in totaal. Die worden toegeschreven aan een anonieme meester met als noodnaam de 'Meester van de gebedenboeken omstreeks 1500'. Nadien zijn we elk spoor van het boek kwijt.

Het boek duikt terug op bij de veiling in Mons van de bibliotheek van mevrouw de Montfort, kanunnikes bij de collegiale Sint Waltrudis kerk in Mons. Het wordt gekocht door de historicus Georges-Joseph Gérard (1734-1814) en in 1818 verkoopt diens weduwe zijn collectie aan Willem I. De collectie van Gérard werd voor 7000 gulden verkocht aan het rijksarchief en in 1832 overgebracht naar de KB samen met meer dan 400 andere handschriften uit de collectie van Gérard.

Indruk van het manuscript

• 
  Titelpagina
• 
  f. 2r
• 
  f. 10r
• 
  f. 152v
• 
  f. 211r
• 
  f. 221r

Mediabestanden

Zie de categorie Hours of Philip the Good van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Inhoud

Samengevat krijgen we volgende inhoudslijst:

• fir-fxiiv: Kalender
• f1r-f53v: Diverse gebeden
• f54r-f113r: Getijden en missen voor elke dag in de week
• f113r-f115v: Diverse gebeden
• f116r-f152v: Mariagetijden
• f153r-160r: Boetepsalmen
• f160r-f168v: Litanie van alle heiligen en gebeden
• f169r-f208v: Officie van de doden
• f209r-f210v: Gebed tot Gregorius de Grote
• f211r-f215r: Lezingen uit de vier evangelies
• f215r-220v: Gebeden voor dagelijks gebruik
• f221r-f243v: Passiegetijden en gebeden tot het kruis en de doornenkroon
• f244r-f284v: Suffragia
• f285r-f293v: Gebeden tot de Maagd Maria
• f293v-f327r: Diverse gebeden.

Diverse gebeden

Het getijdenboek zoals het nu voorligt, heeft een vrij eigenaardige opbouw. Na de kalender volgen een aantal gebeden, psalmen, een collecta, antifonen verzen en responsen, en een kantiek, alles bij elkaar de opbouw van een getijde, hoewel er één Frans gebed tussen zit: “Memoire pour dire quant on veust cheminer ou partir” voor als men op reis vertrekt.

Een tweede sectie bevat gebeden tot de Heilige Maagd, gevolgd door het “Veni Creator”, een gebed tot het Heilig Kruis en dan een aantal Franse gebeden tot Christus, een aantal Latijnse gebeden tot Christus en dan weerom psalmen, verzen responses en een collecta gevolgd door een meditatie over de passie en een paar andere gebeden in het Frans en het Latijn.

In een derde sectie vinden we gebeden in verband met de communie, in het Frans. Een eerste gebed ter voorbereiding, een tweede gebed voor de communie en een derde gebed na de communie. Deze drie gebeden zijn telkens geïllustreerd met een miniatuur die ons de hertog Filips de Goede toont.

Daarna volgt het “Salve Regina”, twee gebeden in het Frans en een in het Latijn tot Christus, gevolgd door verzen en responses en een Franse versie van het “O intemerata”.

Detail van deze gebeden met de inleidende rubriek in het Middelfrans kan men desgewenst raadplegen in de onderstaande tabel.

Fol.	Sectie	Taal	Rubriek	Incipit
1r-2r	Gebeden	L	Oroison a la veronique	Salve sancta facies nostre redemptoris
2v-3r		L	Oroison a saint michel	O sancte domine pater sprititus angelice
3r-3v		L	De ce mesmes oroison	Angelus qui meis es custos
3v-4r		L	Pseaume	Deus in nomine tuum
4r-4v		L	Pseaume	Ad dominum cum tribularer
4v-5r		L	Pseaume de david	Deus misereatur nostri et benedicat nobis
5r-5v		L	Oroison	Pater noster qui es in celis
5v-7r		L	De mesmes	Credo in spiritum sanctum sanctam ecclesiam catholicam
7v-8r		F	Memoire pour dire quant on veust cheminer ou partir	Doulx ihesu crist en qui est toute puissance
8r-8v		L	Ces choses qui ci apres sensieut doivent estre dittes quant on commence a entrer en aucun voyage et a lissue dun hostel dune ville ou dun lieu	In viam peras salutis et prosperitatis
8v-9r		L	Cantique de zacharie	Benedictus dominus deus
10r-11r	Gebeden tot de Maagd	L	Devote oroison a nostre dame	O Excellentissima et gloriosissima atque sanctissima virgo semper maria
11r-12r		L	Cy apres sensieut une autre moult devote oroison a nostre dame	Gloriosa donna que filium dei portasti
12r-12v		L		Sancta maria mater domini nostri
12v-13r		L	Autre oroison de nostre dame contre les temptations	Fluat stilla de mamilla gloriose semper marie virginis
13v-13v		L	Contre les temptations de ce monde	Deprecor te domina sanctissima
14r-14v	Diverse gebeden	L	Veni creator	Veni creator spiritus mentes tuorum visita
15v-15v		L	Du saint esprit	Ave igni Sancti Spíritus
15v-18r		L	Cy apres sensieut la pseaulme que fist Saint anastaise eveque	O vicunque vult faluus esse ante omnia opus est
18r-19v		L	Cy commence une tres devote oroison que saint thomas daquin disoit	Concede michi misericord deus
19v-20r		L	Oroison de sainte barbe	O prudens et vigilans virgo
20r-20v	Gebeden tot Christus	L	Oroison moult devote a nostre seigneur pendant a la croix	O crux gloriosa o crux adoranda o lignum prctiosum
21r-21v		F	Cy apres sensieut une devote oroisona nostre seigneur que fist saint anselme	Tres puissant tres debonnaire tres chier tres doulx
21v-22v		F	Autre oroison a nostre seigneur ihesus crist	Syre dieu je taime
22v-23v		F	Oroison a nostre seigneur faisant la cene aveques ces disciples ou il establile saint sacrement de lautel	Sauveur de nos ames
23v-24v		F	Cy apres sensieut de ce mesmes a nostre seigneur ihesus crist une moule belle et tres devote oroison	Mon sire a ta pitie je rens graces
24v-25r		F	Cy apres sensieut de ce mesmes une devote oroison	O pasteur tres piteux
25r-25v		F	Sensuit une autre oroison de ce mesmes a nostre seigneur	O fontaine de vie
25v-26v		F	Et apres sensuit de ce mesmes devote oroison	Haa mon sire tres bel tres desirable mon dieu ma vertu
26v-27r		F	Nostre seigneur ihesus crist porte la sainte croix	O tres doulx ihesu
27r-29r		L	Quiconques dira cette oroison a genoulx flechiez le papa gregoire lay donne deux mil ans de vraix pardon Et la glorieuse vierge marie luy denoncera la mort pour quarante jours devant. Et est cette oroison de bede pres .. Et sont les sepr paoles que nostre seigneur ihesus crist disoit en larbre de la croix	Domine ihesu criste qui septem verba in ultimo vite tue in cruce pendens dixisti
29r-29v		L	Et est ceste oroison mollt prouffitable a dire en quaresime pour la souvenance de la passion de ihesus crist nostre sauveur. Autre oroison	Precor te piissime domine ihesu christe propter illam caritatem
30r-30v		L	Autre oroison devote a nostre seigneur	Domine deus omnipotens
30v-31r		L	ps	Deus in nomine tuo
31r-31v				Kyrieleyson, Pater noster
32r-32r		L		De profundis clamavi
32r-33r		F	Autre oroison devote a nostre seigneur	Mon seigneur et mon dieu se jay fait pechie et suys vers toy coupable
33r-35v		L	Cy sensuit une briefve meditation de la passion de nostre seigneur et chascune fois que on la dist on gagne xxv jours de pardon et fu faite lanmil iij.c.lxx (1370)	Imperator celestum
35v-37v		L	Et apres sensieut une oroison moult devote a dieu	Domine deus omnipotens
37v-39v		F	Oroison de ce mesmes en francois	Sire dieu tout puissant
39v-41v		L	Oroison a mesmes	O domine non secundum pecata nostri
41v-43v	Gebed voor de communie	F	Oroison a dire devant le sacrament	Mon tres … et tout puissant dieu quant je desive et propose recevoir ton precieux corps
43v-44v	Gebed tijdens de communie	F	Oroison devote quant on recoit le corps de ihesus crist	Tout puissant et misericors dieu je viens maitenant au saint sacrement de ton fil notre sauveur ihesu christ
45r-45v	Gebed na de communie	F	Sensieut une moult devote oroison quant on a receu le corps de nostre seigneur	Je povre pecheur rens graces et loenges
46r-46r	Diverse gebeden	L		Salve regina misericordie
46v-47r		F	Quiconques dira tous les jours xv pater noster et xv ave maria Il dira en vingt an autant de fois pater noster et ave maria que nostre seigneur ihesu crist eut de plaies sur son preciuex corps cesta savoir V.m CCCC et lxxv (5475)	Seigneur Ihesus crist fil de dieu vivant
47v-48r		F	met aflaat	Sire ihesus crist qui a prins ceste tres sacree char du ventre de la glorieuse vierge marie
48r-48v		L	Sensieut celle mesmes oroison faite en latin; aflaatclausule achteraan	Domine ihesu christe
48v-51r		F	Oroison a nostre dame	Ie te prie dame sainte marie mere de dieu
51r-51r		L		Sub tuum presidium confugimus sancta dei genitrix
51v-53v		F	Et apres sen sieut O intemerata en francois … met aflaatbeding	O tresente vine et pardurablement benoitte sepeciale et non comparable vierge mere de dieu

Weekgetijden

Dan volgen de weekgetijden met telkens een mis, samengaand met het getijde. De weekgetijden zien er als volgt uit:

• f 54r-f 59r: Zondagsgetijden ven de Drievuldigheid
• f 59r-f 63r: Mis van de Drievuldigheid
• f 63v-f 69r: Maandaggetijden van de dood
• f 69v-f 71v: Requiem mis
• f 72r-f 75v: Dinsdaggetijden van de Heilige Geest
• f 76r-f 79r: Mis van de Heilige Geest
• f 79v-f 83v: Woensdaggetijden van Alle Heiligen
• f 83v-f 87v: Mis van Alle Heiligen
• f 88r-f 92v: Donderdaggetijden van het Heilig Sacrament
• f 92v-f 96v: Mis van het Heilig Sacrament
• f 97r-f 102r: Vrijdaggetijden van het Heilig Kruis
• f 102r-f 104r: Mis van het Heilig Kruis
• f 104v-f 109r: Zaterdaggetijden van de Heilige Maagd
• f 109v-f 113r: Mis van de Heilige Maagd

Normale inhoud

Na de weekgetijden volgt wat men de normale minimum inhoud van een getijdenboek kan noemen. Eerst komt het Mariagetijde waarmee normalerwijze het getijdenboek zou beginnen. Het Mariagetijde wordt gevolgd door de boetepsalmen en de litanie. Na een gebed tot Christus volgt het dodenvigilie, een gebed tot Gregorius de Grote en een tekst uit de vier evangelies.

Dan komt een sectie van zes folia met gebeden voor dagelijks gebruik. Detail van deze gebeden met de inleidende rubriek in het Middelfrans kan men desgewenst raadplegen in de onderstaande tabel.

Fol.	Taal	Rubriek	Incipit
215r-215r	F	Sensuivent plusieurs devotes louenges peticions oraisons et requetes qui a toute personne ayant entendement sont necessaires a dire a nostre seigneur ihesu crist
215r-215r	L	Premierement tu diras au matin quant tu te leveras de ton lit	In matutinis meditabor
215v-215v	L	Quant tu ustras hors de ta maison	Vias tuas domine
215v-215v	L	Quant tu prendras de leaue benoite	Asperges me domine
215v-216r	L	Quant tu seras devant le crucifix	Salva nos criste salvator
216r-216r	L	Quant le prestre se retourne	Spiritus sancti gracia
216r-216v	L	A lelevacion du corps nostre seigneur	Anima cristi sanctifica me
216v-216v	L	Quant on lieve le calice	Ave vere sanguis domini nostri
216v-217r	L	Aultre oroison	Salve sancta caro dei
217r-217r	L	Quant on prent la paix	Da pacem domine in diebus nostris
217r-217v	L	Quant on veult recevoir le corps de nostre seigneur Ihesu crist	Domine non sum dignus
217v-218r	L	Quant on lieve le calice	Vera percepcio corporis et sanguinis tui omnipotens deus
218r-218r	L	Conter la tempeste	A domo tua domine spiritua
218r-218r	L	Pour impetrer grace des pechiez	Exaudi quesumus domine
218r-218r	L	Contre la tentacion de la char	Vere igne Sancti Spíritus
218r-218v	L	Contre les mauvaises pensees	Omnipotens mitissime deus respice propicius ad
218v-218v	L	Pour quelque tribulacion	In effabilem
218v-219r	L	Pour lammy vivant en tribulacion	Deus qui instificas
219r-219r	L	Pour ceulx qui sont en voyage	Adesto domine supplicationibus nostrie
219r-219r	L	Pour nos bienfaicteurs	Pretende domine famulis
219r-219v	L	Pour les amys qui sont en necessite	Omnipotens sempiterne deus
219v-219v	L	Pour le tien amy, qui est mort	Sulave piissime deus
219v-219v	L	Pour le pere et pour la mere	Deus qui nos patrem et matrem honorare precepisti
219v-220v	F	Devote oroison a dieu le pere	Mon benoit dieu ie croy de cueur et confesse de bouche

Dit onderdeel wordt gevolgd door de passiegetijden en gebeden tot het Heilig Kruis en de doornenkroon van Christus.

De suffragia die hierop volgen zijn vrij uitgebreid (41 folia en 75 miniaturen), er zijn weinig getijdenboeken met een dergelijk uitgebreide reeks van gebeden tot de heiligen. Zoals het Getijdenboek van Katharina van Kleef heeft er slechts 56.

Slotgebeden

Na de suffragia volgen het “Obsecro te” en het “O intemerata” het Stabat Mater dolorosa, de zeven vreugden van Maria en nog enkele andere gebeden tot de Heilige Maagd. Daarop volgt een aantal gebeden te gebruiken tijdens de eucharistieviering bij de elevatie van de hostie en de kelk.

Na een gebed tot Adrianus van Nicomedia en een gebed tot de bewaarengel volgen de gebeden in het Frans, over de vijftien vreugden van Maria gevolgd door zeven gebeden, dagelijks te bidden tot Christus. Dan volgen nog een aantal psalmen met in rubriek de gelegenheid waarbij ze moeten gebeden worden volgens de instructies van Hilarius.

Het boek wordt afgesloten met een meditatie van Augustinus van Hippo, een gebed van paus Leo en een gebed tot Christus.

Verluchting

Verluchtingsprogramma

De enige kleur die we in het handschrift terugvinden is het rood en blauw van de initialen. Er zijn honderden met penwerk versierde initialen in het handschrift terug te vinden. Zoals steeds is de grootte afhankelijk van de plaats waar ze gebruikt worden, hoewel er blijkbaar geen strikte regels werden toegepast. De versalen zijn meestal een lijn hoog. De beginletter van een gebed is meestal 2 soms 3 of 4 lijnen hoog, bij de getijden worden beginletters van 5 en 6 lijnen hoog gebruikt. De initialen zijn afwisselend in het blauw en het rood. Grotere initialen worden dikwijls in het rood, blauw en wit geschilderd en steeds met penwerk versierd. Buiten het penwerk van de initialen dat meestal wat uitloopt is er geen margeversiering.

De miniaturen, hebben steeds een boord, versierd met ranken en bladeren. Soms zijn er tussen de bladeren draakjes, leeuwen en hanen (?) terug te vinden, er is er zelfs een met wildemannen in de boord (f116r). Bij sommige miniaturen is de boord onderverdeeld in driehoeken of rechthoeken die met bladen of bloemen zijn gevuld. Hier en daar staan de figuren of gebouwen over de rand van de miniatuur (bv. f25r, f26v, f27v, f41v etc.). Enkele miniaturen hebben een boord die uitgewerkt is als de lijst van een schilderij (f269r). Zowel de miniaturen als de boorden zijn volledig in grijstinten geschilderd, zonder gebruik van kleuraccenten, die in andere grisaille-werken wel voorkomen.

In de tabellen hieronder vindt men per sectie een beschrijving van alle miniaturen met de rubriek detail binnen de sectie, hoogte, breedte, artiest en omschrijving.

Kalender

Fol.	Detail	h	b	A	Omschrijving
Ir	januari			M	Een man die zich warmt bij de haard
IIr	februari			M	Een man die hout klieft
IIIr	maart			M	Man bewerkt het veld met een hak
Ivr	april			M	Een wandelend paar
Vr	mei			M	Een zittend verliefd paar
Vir	juni			M	Het hooien
VIIr	juli			M	Het oogsten van het koren
VIIIr	augustus			M	Het dorsen van het graan
Ixr	september			M	Een man die druiven perst met de voeten
Xr	oktober			M	Het zaaien
Xir	november			M	Het voeren van de varkens met eikels
XIIr	december			M	Het slachten van een varken

Diverse gebeden

Fol.	Detail	h	b	A	Omschrijving
1r	Gebed tot het heilig gelaat van Christus	110	110	T	Veronica met het zweetdoek, geflankeerd door Paulus met zijn zwaard en Petrus met zijn sleutels. Bij het gebed tot het heilig gelaat van Jezus.
2r	Gebed tot Michaël	110	110	T	De aartsengel Michaël die de zielen weegt
10r	Gebed tot de Maagd	90	105	T	Annunciatie bij een gebed tot de Heilige Maagd
11v	Gebed tot de Maagd	85	105	T	Visitatie bij een gebed tot de Heilige Maagd
12r	Gebed tot de Maagd	90	105	T	De geboorte van Christus met Maria, Jozef en een vroedvrouw. Twee herders op de achtergrond.
13r	Gebed tot de Maagd	80	75	T	Maria met Kind, een engel droogt de luiers. Het tafereel is afgebeeld in een woonkamer, het illustreert een gebed tegen de bekoringen van het vlees.
13v	Gebed tot de Maagd	75	110	T	Maria zittend in een ommuurde tuin met het kind op haar schoot en een musicerende engel. Bij een gebed tegen de bekoringen van de wereld.
14r	Gebed tot de Heilige Geest	80	110	T	Afbeelding van het Pinkstergebeuren ter illustratie van het Veni Creator
15v	Geloofsbelijdenis	75	75	T	Een genadestoel van het moderne type, bij de geloofsbelijdenis
18r	Gebed tot Christus	60	75	T	Het doopsel van Christus in de Jordaan.
19v	Gebed tot Barbara	75	70	T	De marteldood van de heilige Barbara bij een gebed aan haar toegeschreven.
20r	Gebed tot Christus	75	65	T	De kruisdood van Christus met Maria en Johannes bij het kruis en Philips de Goede geknield in gebed, ter illustratie bij een gebed tot de gekruisigde.
21r	Gebed tot Christus	80	110	T	De transfiguratie op de berg Tabor met Christus, Mozes en Elias zwevend in de lucht en de drie apostelen die verbaasd toekijken. Bij een gebed tot Christus van de Heilige Anselmus.
21v	Gebed tot Christus	80	75	T	De intrede van Christus in Jeruzalem
23r	Gebed tot Christus	85	105	T	Een voorstelling van het laatste avondmaal.
24r	Gebed tot Christus	80	65	T	Christus biddend in de olijfhof met zijn leerlingen die slapen.
24v	Gebed tot Christus	80	70	T	De gevangenname van Christus. Hij geneest het oor van Malchus dat door Petrus was afgehouwen.
25r	Gebed tot Christus	85	70	T	Christus voor Pilatus die zijn handen wast om zijn onschuld aan de dood van Christus te tonen
26r	Gebed tot Christus	85	70	T	Christus wordt gegeseld
26v	Gebed tot Christus	85	70	T	De kruisdraging
27v	Gebed tot Christus	80	70	T	De kruisdood van Christus met de twee moordenaars. Onderaan het kruis Maria en Johannes. Deze miniatuur illustreert een aflaatgebed.
29v	Gebed tot Christus	85	70	T	De kruisafname
32v	Gebed tot Christus	80	65	T	De graflegging
33r	Gebed tot Christus	85	70	T	De verrijzenis, met in de achtergrond, de drie vrouwen op weg naar het graf
36r	Gebed tot Christus	80	70	T	Het laatste oordeel
39v	Gebed tot Christus	80	65	T	David in gebed
41v	Gebed tot het Heilig Sacrament	85	70	T	Filips de Goede geknield biddend voor het altaar, bij het gebed ter voorbereiding van de communie
43v	Gebed tot het Heilig Sacrament	85	65	T	Filips de Goede ontvangt de communie
44v	Gebed tot het Heilig Sacrament	85	65	T	Filips de goede in gebed, bij het gebed na de communie.
45v	Gebed tot de Maagd	85	65	T	Madonna met kind en Filips de Goede geknield biddend; illustratie bij het Salve Regina.
46v	Gebed tot Christus	80	65	T	De geseling van Christus
47v	Gebed tot Christus	85	65	T	Christus aan het kruis met Maria en Johannes
48v	Gebed tot de Maagd	85	70	T	Filips de Goede geknield biddend tot Maria met kind.
51v	Gebed tot de Maagd	85	70	T	Maria met Christuskind bij de Franse versie van het O intemerata.

Weekgetijden

Fol.	Detail	h	b	A	Omschrijving
54r	Zondagsgetijden ven de Drievuldigheid	110	110	M	Drievuldigheid (genadestoel, late versie)
59r	Mis van de Drievuldigheid	65	65	M	Drievuldigheid (genadestoel, vroege versie)
63v	Maandaggetijden van de dood	105	110	M	Een begrafenisstoet komt de kerk binnen
69v	Requiem mis	65	65	M	Een dodendienst in een kerk
72r	Dinsdaggetijden van de Heilige Geest	105	105	M	De neerdaling van de Heilige Geest over Maria en de apostelen
76r	Mis van de Heilige Geest	65	65	M	De Heilige Geest daalt neer over de priesters die een mis celebreren
79v	Woensdaggetijden van Alle Heiligen	105	110	M	God op zijn troon in de hemel, met voor hem de Heilige Maagd en rondom hen de heiligen en engelen
83v	Mis van Alle Heiligen	65	65	M	Maria met het Christuskind omringd door heiligen, in een landschap
88r	Donderdaggetijden van het Heilig Sacrament	105	110	M	De aanbidding van het Heilig Sacrament
92v	Mis van het Heilig Sacrament	65	65	M	Sacramentsprocessie met een priester met de monstrans onder een baldakijn gedragen door vier mannen.
97r	Vrijdaggetijden van het Heilig Kruis	105	105	M	Maria en Johannes onder het kruis op Golgotha met Jeruzalem in de achtergrond.
102r	Mis van het Heilig Kruis	65	65	M	Maria en Johannes onder het kruis. Het kruis staat midden op een weg in een heuvelachtig landschap
104v	Zaterdaggetijden van de Heilige Maagd	95	110	M	Madonna zittend op een maansikkel met het Christuskind.
109v	Mis van de Heilige Maagd	75	70	M	Maria lactans

Mariagetijden

Fol.	Detail	h	b	A	Omschrijving
116r	Metten	105	105	T	Annunciatie, geplaatst in de kamer van de maagd met een landschap zichtbaar door het raam waarin God de Vader in de hemel verschijnt.
129v	Lauden	100	85	T	Visitatie in een berglandschap, Jozef komt aan op de achtergrond.
136r	Priem	105	110	T	De verkondiging van de geboorte van Christus aan de herders in een bergachtig landschap waar de herders hun schapen weiden. Merkwaardig genoeg gaat dit tafereel de geboorte vooraf.
139r	Terts	100	110	T	De geboorte van Christus. Maria en Jozef aanbidden het Christuskind, de vroedvrouw is er ook bij en de herders kijken toe van aan de omheining.
141v	Sext	105	110	T	De opdracht in de tempel. Een dienstmaagd draagt het mandje met het traditionele offer: de twee duiven.
143v	Noon	105	110	T	De aanbidding der wijzen.
146r	Vespers	105	110	T	De vlucht naar Egypte met in de achtergrond het mirakel van het graan.
150r	Completen	105	110	T	De kroning van Maria in de hemel. Maria is geknield voor God en een engel plaatst de kroon op haar hoofd.

Boetepsalmen e.v.

Fol.	Detail	h	b	A	Omschrijving
153r	Boetepsalmen	105	105	T	David in zijn paleis bidt tot God voor vergeving.
167r	Gebed tot Christus	55	50	M	Het Christuskind, zittend op een kussen met een wereldbol en een scepter
169r	Dodenvigilie	80	110	T	Het afleggen van een gestorvene.
209r	Gebed tot Gregorius de grote	65	65	M	Gregorius de Grote gezeten op een troon, met tiara en zijn kruisstaf en boek in de hand
211r	Evangelie Johannes	65	65	M	De evangelist Johannes met zijn adelaar op het eiland Patmos
212r	Evangelie Lucas	65	65	M	Lucas in zijn studeervertrek schrijvend aan een lessenaar, in gezelschap van de os, zijn symbool.
213r	Evangelie Mattheus	65	65	M	Mattheus, aan het schrijven, in gezelschap van een engel.
214r	Evangelie Marcus	60	55	M	Marcus met de leeuw, schrijvend in zijn studeerkamer.
221r	Passiegetijden	105	105	M	Christus staande in een graftombe met de werktuigen van zijn passie en omringd door vier personages
242r	Gebed tot het Heilig Kruis	105	105	T	Kalvariescène met Christus gekruisigd tussen de twee moordenaars. Aan het kruis Maria, Johannes en de honderdman die via een banderol zegt: "Deze was waarlijk de zoon van God".
243r	Gebed tot het Heilig Kruis	100	70	T	Een processie met het Heilig Kruis gaat de kerk binnen.
243v	Gebed tot de Doornenkroon	100	70	T	Drie engelen tonen de doornenkroon.

Suffragia

Fol.	Detail	h	b	A	Omschrijving
244r	Drie-eenheid	115	105	T	Genadestoel
245r	Maria lactans	110	105	T	Maria lactans: Maria die haar kind de borst geeft. Het tafereel is gesitueerd in een woonvertrek.
246r	Veronica	115	70	T	Veronica met het zweetdoek, staande voor een eredoek
246v	Michaël	90	60	T	De aartsengel Michael verslaat de duivel
247r	Johannes de Doper	75	70	T	Johannes de Doper in een interieur met het Lam Gods op een boek.
247v	Petrus	80	72	T	Petrus als paus gezeten op een troon met de tiara op, en kruisstaf en sleutel in de hand
248r	Paulus	85	70	T	Paulus in een kamer met een kaars brandend in een nis. Hij houdt het zwaard van zijn marteldood in de hand.
248v	Petrus en Paulus	85	110	T	Petrus en Paulus staande in een kamer, Petrus met de sleutel en Paulus met het zwaard.
249r	Andreas	85	65	T	Andreas geknield voor het andreaskruis waarop hij de marteldood zal sterven.
249v	Jacobus de Meerdere	85	65	T	Jacobus de Meerdere met pelgrimsstaf met een jakobsschelp eraan. De traditionele pelgrimshoed ontbreekt.
250r	Johannes de evangelist	85	70	T	Johannes staande in een kamer. Hij houdt de gifbeker in zijn hand waar een slangetje uitkomt, verwijzend naar de legende dat hij een gifbeker dronk zonder schadelijk gevolg voor hem terwijl een ter dood veroordeelde er wel duidelijk aan stierf.
250v	Bartholomeus	85	70	T	Bartolomeüs afgebeeld met een mes en een boek in zijn handen, staande in een vertrek. Het mes duidt op zijn marteldood, hij werd levend gevild.
251r	Philippus	80	65	T	Filippus met de kruisstaf en een boek in zijn hand staande in een ommuurde tuin met een berglandschap op de achtergrond.
251v	Mattheus de evangelist	80	65	T	Matteüs met een speer, het werktuig van zijn marteldood, voor een omheining in een tuin met rotslandschap op de achtergrond.
252r	Jacobus de Mindere	80	65	T	Jacobus de Mindere afgebeeld in een kerkgebouw(?) met een boek en een knuppel in zijn handen.
252v	Simon de zeloot	80	65	T	Simon staande in een loggia met een zaag en een boek in zijn handen. Achter hem een landschap met een stad en rotsen.
253r	Judas Thaddeus	80	65	T	Judas Taddeüs met een winkelhaak in een vertrek.
253v	Matthias	80	65	T	Mattias staande in een kamer met een hellebaard, het werktuig van zijn marteldood en een boek in zijn handen.
254r	Thomas	80	65	T	Christus verschijnt aan Tomas die niet in de opstanding geloofde en laat hem zijn vingers in de wonden steken en zijn hand in de wonde in zijn zijde.
254v	Barnabas van Cyprus	80	70	T	Barnabas van Cyprus staande voor een rotslandschap.
255r	Lucas de evangelist	80	65	T	Lucas in zijn atelier schildert de Heilige Maagd. Naast hem zit zijn symbool, de os.
255v	Marcus de evangelist	70	65	T	Marcus met zijn symbool de leeuw, is in een kamer aan het schrijven.
256r	Stefanus	80	65	T	Stefanus wordt gestenigd in een rotslandschap.
256v	Laurentius van Rome	80	65	T	Laurentius staande in een kamer met een rooster in de hand. Hij werd levend geroosterd.
257r	Clemens	80	65	T	De marteldood van Clemens, volgens de legende werd hij met een anker aan zijn nek gebonden in zee geworpen.
257v	Vincentius	80	65	T	Vincentius afgebeeld in een vertrek, lezend in een boek.
258r	Beningus	80	65	T	Benignus met kromstaf staande in een landschap met een stad op de achtergrond.
258v	Joris	80	65	T	Sint-Joris die te paard de draak bestrijdt en doodt. Op de achtergrond een stad (Silena in Libië) en links achter Joris, de prinses die aan de draak geofferd werd.
259r	Petrus van Verona	75	65	T	Petrus de Martelaar staande in een kamer, met een boek in de hand. Zijn hoofd is doorkliefd met een zwaard en hij is doorstoken met een ander zwaard.
259v	Thomas Becket	75	65	T	De miniatuur toont de moord op Thomas Becket voor het altaar waar hij de mis opdroeg.
260r	Blasius	80	65	T	Marteling van Blasius, hij wordt gemarteld met ijzeren kammen.
260v	Christoffel	85	65	T	Christoffel draagt het Jezuskind over een rivier en moet zwaar op zijn stok steunen onder de enorme last. Hij wordt bijgelicht door een heremiet.
261r	Denis van Parijs	75	65	T	De miniatuur toont de marteldood van Dionysius van Parijs en zijn gezellen. Volgens de legende wandelde Dionysius (Saint Denis) na zijn onthoofding, met zijn hoofd in zijn handen, tot op de plaats waar hij wilde begraven worden en waar de beroemde abdij gebouwd zou worden.
261v	Cosmas en Damianus	75	65	T	Cosmas en Damianus staande in een landschap voor een stad. De ene heeft een zalfpot in de handen de andere een spatel, attributen die verwijzen naar hun beroep als geneeskundigen.
262r	Mauritius van Agaunum	80	65	T	Mauritius wordt afgebeeld als ridder te paard en aanvoerder van het Thebaanse Legioen
262v	Sebastiaan	80	65	T	De marteldood van Sebastiaan. Men ziet Sebastiaan vastgebonden aan een boom en met pijlen doorboord.
263r	Eustachius van Rome	75	65	T	Eustachius steekt een rivier over; zijn zoons door een wolf en een leeuw geroofd
263v	Onozele kinderen	75	65	T	De miniatuur toont Herodes die toekijkt hoe de kinderen uit Bethlehem worden vermoord. Het tafereel speelt zich af in zijn paleis.
264r	Germanus	85	65	T	Germanus afgebeeld als abt met mijter en kromstaf.
264v	Martinus van Tours	75	65	T	Martinus geeft de helft van zijn mantel aan een bedelaar
265r	Nicholaas van Myra	85	65	T	Nicolaas wekt volgens de legende drie door een herbergier geslachte studenten, in andere verhalen drie kinderen, weer tot leven.
265v	Antonius van Egypte	85	65	T	Antonius de abt wordt voorgesteld in een gebouw, gekleed in een monnikspij en in gezelschap van twee varkens.
266r	Karel de Grote	80	65	T	Karel de Grote in een gebouwtje gekroond als keizer, met zwaard en rijksappel (wereldbol) in zijn handen.
266v	Augustinus van Hippo	80	65	T	Augustinus staande in een gebouw als bisschop met een hart in zijn handen.
267r	Bernardus van Clairvaux	80	65	T	Bernardus afgebeeld als abt met een hond aan zijn voeten.
267v	Yvo van Bretagne	80	65	T	Ivo Hélory wordt voorgesteld in een landschap. Hij geeft aalmoezen aan de armen en in de andere hand houdt hij een perkament wat op zijn ambt van kerkelijk rechter wijst.
268r	Lodewijk de Heilige	80	65	T	Lodewijk de Heilige staat in koninklijk gewaad met scepter en boek, voor een eredoek in een opengewerkt gebouw, met op de achtergrond een stadszicht.
268v	Lodewijk van Marseille	80	65	T	Lodewijk van Marseille, afgebeeld als bisschop met kromstaf en mijter en wapenschild met de Koninklijke lelies. Om zijn middel draagt hij de franciscaner gordelkoord.
269r	Dominicus van Caleruega	80	65	T	Dominicus, de stichter van de dominicanen, afgebeeld staande in een landschap met een stad op de achtergrond. De boord van deze miniatuur is uitgewerkt als een lijst van een schilderij.
269v	Thomas van Aquino	80	65	T	Thomas van Aquino wordt afgebeeld staande voor een eredoek in een kamer, met een boek in zijn handen.
270r	Franciscus van Assisi	85	65	T	Franciscus ontvangt de stigmata. Hij zit geknield in een rotslandschap met een medebroeder op de achtergrond en rondom hem wilde dieren. De Gekruisigde, zwevend in de lucht, stuurt hem de stigmata.
270v	Aegidius	85	65	T	Egidius wordt voorgesteld gezeten in een landschap met een stad of kasteel op de achtergrond. Hij is door een pijl getroffen en toont een boek aan een hinde.
271r	Leonardus van Noblac	85	65	T	Leonardus van Noblac afgebeeld in een kerkgebouw met een boek en handboeien.
271v	Maurus van Glanfeuil	80	65	T	Maurus afgebeeld als abt in een kerkgebouw, met een kreupele voor hem
272r	Fiacre van Meaux	80	65	T	Fiacrius afgebeeld in een landschap met een stad op de achtergrond. Hij houdt een boek en een spade in de hand.
272v	Sulpice van Bourges	80	65	T	Sulpicius afgebeeld als bisschop met kromstaf en mijter, staande in een kerkgebouw.
273r	Claudius van Besançon	80	65	T	Claudius afgebeeld als bisschop met kromstaf en mijter, staande in een kerkgebouw.
273v	Julianus Hospitator	80	65	T	Julianus brengt Christus naar de overkant van de rivier als veerman.
274r	Judoc van Ponthieu	80	65	T	Judocus wordt voorgesteld als pelgrim in een landschap
274v	Maria Magdalena	80	65	T	Maria Magdalena wordt voorgesteld in een kamer, met haar klassieke attribuut: de zalfpot.
275r	Martha van Bethanië	80	65	T	Martha wordt afgebeeld in een keuken met een lepel in haar hand.
275v	Agnes van Rome	80	65	T	Agnes wordt afgebeeld staande in een landschap met de martelaarspalm in haar hand en een lammetje aan haar voeten.
276r	Catherina van Alexandrië	80	65	T	De miniatuur toont de marteldood van Catharina van Alexandrië met het gebroken rad op de achtergrond. De keizer en zijn gevolg kijken toe.
276v	Margaretha van Antiochië	80	65	T	De miniatuur bij Margaretha toont de klassieke iconografie, namelijk Margaretha die dankzij het kruis uit de draak ontsnapt.
277r	Cecilia van Rome	80	65	T	De miniatuur toont de marteldood van Cecilia en van Valerianus, haar echtgenoot.
277v	Elisabeth van Hongarije	80	65	T	Elisabeth van Hongarije wordt afgebeeld in een kamer voor een eredoek, met een kroon in de handen.
278r	Agatha van Catania	80	65	T	In een kerker ziet men de marteling van Agatha, wier borsten worden afgerukt.
278v	Lucia van Syracuse	80	65	T	Een span ossen probeert tevergeefs Lucia naar een bordeel te slepen, ze wordt dan met een zwaard doorstoken.
279r	Apollonia van Alexandrië	80	65	T	De miniatuur toont de marteling van Apollonia, haar tanden worden uitgerukt.
279v	De elfduizend maagden	80	65	T	De marteldood van de elfduizend maagden wordt afgebeeld. Eigenaardig genoeg is er geen verwijzing naar Ursula.
280r	Barbara	80	65	T	Barbara wordt afgebeeld staande in een landschap, naast haat attribuut: de toren.
280v	Anna	80	65	T	Maria en Anna: de miniatuur toont Anna gezeten in een ommuurde tuin met Maria (als mini volwassene) op haar schoot. Men ziet een stad op de achtergrond.
281r	Genevieve	85	65	T	Genoveva in een landschap, met een brandende kaars in de hand. De duivel probeert de kaars uit te blazen, maar de bewaarengel steekt ze terug aan.
281v	Avia van Parijs	85	65	T	Avia of Avoie ontvangt de communie aan Maria.

Andere gebeden

Fol.	Detail	h	b	A	Omschrijving
282r	Gebed voor de relieken	80	65	T	De hertog geknield in gebed voor een altaar waarop Christus verschijnt me de werktuigen van zijn lijden.
283r	Gebed tot alle heiligen	120	105	T	De miniatuur toont een afbeelding van de hemel. God en Maria zitten op een troon omringd door de engelen. Daaromheen staat een ganse menigte heiligen waarvan men er veel kan herkennen aan de attributen die ze dragen. De apostelen staan op de eerste rij. Op de tweede rij volgen de mannelijke heiligen en de vrouwelijke heiligen komen op de derde rij.
284r	Gebed tot Suzanna	80	75	T	Merkwaardig genoeg wordt de kuise Suzanna uit het boek Daniël van het Oude Testament hier opgevoerd als heilige. In de miniatuur zien we Suzanna bespied door de twee ouderlingen, maar van baden is niet echt sprake.
285r	Gebed tot de Maagd	65	65	M	Bewening van Christus onder het kruis.
287v	Gebed tot de Maagd	65	65	M	Maria en Johannes aan de voet van het kruis
289v	Gebed tot de Maagd	65	65	M	Maria in gebed voor het kruis.
291v	Gebed tot de Maagd	65	65	M	Maria met Kind gezeten op een troon.
297r	Gebed tot Adrianus van Nicomedia	80	75	M	Adrianus met een zwaard in de ene hand en een aambeeld en hamer in de andere, staande op een leeuw in een kamer.
297v	Gebed tot de bewaarengel	80	75	M	De miniatuur toont een engel met staf in de hand in een interieur.
299r	Gebed tot de Maagd	80	110	T	Filips de Goede in gebed voor Maria met het kind op haar schoot. Door het raam zien we de ommuurde tuin of binnenplaats.
311r	Gebed tot Leo de Grote	55	55	M	Leo de Grote zittend in een kerk, links van het altaar, op een troon met baldakijn.

De verluchters

Volgens de informatie van de KB werd het handschrift in twee campagnes geschreven en verlucht. De eerste campagne zou ten laatste in 1460 beëindigd zijn geweest. Voor deze campagne was Jan Tavernier verantwoordelijk. De tweede campagne moet omstreeks 1500 gesitueerd worden en de verluchter hiervan was de Meester van de gebedenboeken omstreeks 1500.

In de eerste campagne realiseerde Jan Tavernier 125 miniaturen in de volgende delen:

• f1r-f53v: Diverse gebeden (34 miniaturen)
• f116r-f152v: Mariagetijden (8 miniaturen)
• f153r-f166v: Boetepsalmen en litanie (1 miniatuur)
• f169r-f208v: Officie van de doden (1 miniatuur)
• f221v-f243v: Passiegetijden en gebeden tot het kruis en de doornenkroon (3 miniaturen)
• f244r-f284v: Suffragia (77 miniaturen)
• f299r-f304r: Diverse gebeden (1 miniatuur)

Buiten de diverse gebeden in het begin, was het boek dat gemaakt werd in de eerste campagne eigenlijk een vrij standaard getijdenboek.

Jan Tavernier werkte in die periode regelmatig voor de hertog van Bourgondië. Zijn specialiteit was de grisaille. Grisaille was in de mode aan het Bourgondische hof, Filips de Goede had trouwens een voorkeur voor zwart. Of Tavernier in Doornik werkte of niet is niet zeker, maar wat men wel met zekerheid kan stellen en vaststellen in zijn werk, is dat hij sterk beïnvloed was door de Doornikse kunst uit de jaren 1420-1430 en dan vooral door het werk van Robert Campin alias de Meester van Flémalle. Van hem zou hij de liefde voor het detail van de huisinrichting, het gemaniëreerde voorstellen van de handen, de brede perspectieven, de wijde geplooide mantels en dergelijke hebben overgenomen. De Maria Lactans op folium 245 recto is daar een prachtig voorbeeld van. Men kan trouwens het werk van Tavernier vergelijken met het werk van de Gebedenboekenmeester die eveneens een Maria Lactans schilderde, terug te vinden op folium 109 verso. Een ander aspect in zijn schilderkunst is het narratieve in zijn voorstellingen, hij vertelt graag een verhaal, soms toont hij verschillende fases van een gebeuren in één miniatuur.

De tweede campagne met de Meester van de Gebedenboeken omstreeks 1500 bestond uit 28 miniaturen en 12 medaillons:

• fir-fxiiv: Kalender (12 medaillons)
• f54r-f113r: Getijden en missen voor elke dag in de week (14 miniaturen)
• f167r-f168v: Gebed tot christus (1 miniatuur)
• f209r-f210v: Gebed tot Gregorius de Grote (2 miniatuur)
• f211r-f215r: Lezingen uit de vier evangelies (3 miniaturen)
• f215r-220v: Gebeden voor dagelijks gebruik (0 miniaturen)
• f221r-f221r: Beginminiatuur van de passiegetijden (1 miniatuur)
• f285r-f293v: Gebeden tot de Maagd Maria (4 miniaturen)
• f293v-f298vr: Diverse gebeden. (2 miniaturen)
• f304v-f327r: Diverse gebeden. (1 miniatuur)

Deze meester werkte in de periode van 1485 tot 1520 en werkte samen met alle grote miniaturisten van zijn tijd. De kwaliteit van zijn werk, of tenminste van de aan hem toegeschreven werken, is nogal sterk uiteenlopend. Wat we in dit handschrift van hem terug vinden is trouwens van beduidend mindere kwaliteit dan het werk van Tavernier. Hij is vooral bekend van zijn miniaturen die het dagelijkse leven uitbeelden, zowel aan het hof als bij de gewone man.

Externe link

• (nl) Bladeren door het Getijdenboek van Filips van Bourgondië

Bronnen, noten en/of referenties