Handekenskruid

Handekenskruid (Dactylorhiza) is een geslacht van planten uit de orchideeënfamilie (Orchidaceae). De botanische naam Dactylorhiza is ontleend aan het Oudgriekse δάκτυλος, daktulos (vinger) en ῥίζα, rhiza (wortel), wat betrekking heeft op de ondergrondse wortelknollen, die lijken op een hand met een aantal vingers. De bloemen variëren in kleur van diep paars tot lichtroze (vrijwel wit); één soort, de groene nachtorchis, heeft groene bloemen. Het is een geslacht waarvan het zwaartepunt in Europa ligt. Dat is vrij ongebruikelijk voor een geslacht uit deze familie. Binnen de Benelux is het een van de meest voorkomende geslachten van orchideeën. Het omvat enkele soorten die voor een orchidee vrij snel groeien en in pionieromstandigheden kunnen optreden.

Handekenskruid
Brede orchis (Dactylorhiza majalis) met de kenmerkende wortelknollen
Taxonomische indeling
Rijk: Plantae (Planten) Stam: Embryophyta (Landplanten) Klasse: Spermatopsida (Zaadplanten) Clade: Bedektzadigen Clade: Eenzaadlobbigen Orde: Asparagales Familie: Orchidaceae (Orchideeënfamilie) Onderfamilie: Orchidoideae Geslachtengroep: Orchideae Subtribus: Orchidinae
geslacht
Dactylorhiza Neck. ex Nevski (1937)
Afbeeldingen op Wikimedia Commons
Handekenskruid op Wikispecies
Portaal    Biologie

Handekenskruid geldt als een voor taxonomen moeilijk geslacht. De onderverdeling in soorten is voortdurend onderwerp van discussie, en de flora's vertonen vaak verschillen in de wijze van indelen. Zo classificeerde Heukels' Flora van Nederland de rietorchis vanaf de 20e druk (1983) als ondersoort van de brede orchis, maar de Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en aangrenzende gebieden classificeert hem steeds als soort. De reden van deze moeilijkheden is het voortdurend optreden van tussenvormen of natuurlijke kruisingen en het gebrek aan begrip over de wijze waarop nieuwe soorten ontstaan. Zo is inmiddels van de rietorchis duidelijk dat die is ontstaan uit een polyploïde kruising tussen enerzijds de vleeskleurige orchis en anderzijds de gevlekte orchis of bosorchis. In de klassieke botanie zou het taxon dan als hybride zijn benoemd: Dactylorhiza × praetermissa; met het verworven inzicht dat uit zulke kruisingen populaties ontstaan die de kenmerken van een soort hebben, blijft het teken dat de hybride aanduidt achterwege.

Soorten

In Nederland en België komen de volgende soorten, ondersoorten en variëteiten voor:

• Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soó Bosorchis
• Dactylorhiza incarnata (L.) Soó Vleeskleurige orchis
• Dactylorhiza maculata (L.) Soó Gevlekte orchis
  • Dactylorhiza maculata subsp. elodes (Griseb.) Soó Tengere heideorchis
  • Dactylorhiza maculata subsp. ericetorum (E.F.Linton) P.F.Hunt & Summerh. Heideorchis
• Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F.Hunt & Summerh. Brede orchis
• Dactylorhiza praetermissa (Druce) Soó Rietorchis
  • Dactylorhiza praetermissa var. junialis (Verm.) Senghas Gevlekte rietorchis
• Dactylorhiza purpurella (T.Stephenson & T.A.Stephenson) Soó Purperrode orchis
• Dactylorhiza sphagnicola (Höppner) Aver. Veenorchis
• Dactylorhiza viridis (L.) R.M.Bateman Groene nachtorchis

In Europa en Azië komen verder nog voor:

• Dactylorhiza alpestris (Pugsley) Aver. [ Pyreneeën, Alpen, Karpaten ]
• Dactylorhiza aristata (Fisch. ex Lindl.) Soó [ Oost-China tot Zuid-Alaska ]
• Dactylorhiza atlantica Kreutz & Vlaciha [ Marokko: Atlasgebergte ]
• Dactylorhiza baumanniana J.Hölz. & Künkele [ Bulgarije tot Noord-Griekenland ]
• Dactylorhiza cordigera (Fr.) Soó [ Zuidoost-Europa tot Oekraïne ]
• Dactylorhiza cyrnea W.Foelsche & Cord-Landwehr [ Corsica ]
• Dactylorhiza czerniakowskae Aver. [ Centraal-Azië ]
• Dactylorhiza durandii (Boiss. & Reut.) M.Laínz [ Marokko tot Noord-Algerije ]
• Dactylorhiza elata (Poir.) Soó Grote rietorchis [ West-Europa tot het westelijk Mediterraan gebied ]
• Dactylorhiza euxina (Nevski) Czerep. [ Noordoost-Turkije tot de Kaukasus ]
• Dactylorhiza foliosa (Rchb.f.) Soó [ Madeira ]
• Dactylorhiza francis-drucei (Wilmott) Aver. [ Schotland ]
• Dactylorhiza graggeriana (Soó) Soó [ Westelijke Himalaya ]
• Dactylorhiza hatagirea (D.Don) Soó [ Mongolië tot de Himalaya ]
• Dactylorhiza iberica (M.Bieb. ex Willd.) Soó [ Griekenland tot Iran ]
• Dactylorhiza insularis (Sommier) Landwehr [ westelijk Mediterraan gebied tot westelijk Centraal-Italië ]
• Dactylorhiza isculana Seiser [ Oostenrijk ]
• Dactylorhiza kafiriana Renz [ Kaukasus, Noordoost-Afghanistan tot de westelijke Himalaya ]
• Dactylorhiza kerryensis (Wilmott) P.F.Hunt & Summerh. [ West- en Zuid-Ierland, Noordelijk Groot-Brittannië ]
• Dactylorhiza kulikalonica Chernyak. [ Centraal-Azië ]
• Dactylorhiza lapponica (Laest. ex Hartm.) Soó [ Noord-Europa, met Frankrijk, Tsjechië en Roemenië als zuidgrens ]
• Dactylorhiza maculata subsp. savogiensis (D.Tyteca & Gathoye) Kreutz [ Pyreneeën, westelijke Alpen ]
• Dactylorhiza magna (Czerniak.) Ikonn. [ Centraal-Azië ]
• Dactylorhiza osmanica (Klinge) Soó [ Turkije tot Syrië ]
• Dactylorhiza phoenissa (B.Baumann & H.Baumann) P.Delforge [ Libanon ]
• Dactylorhiza romana (Sebast.) Soó [ Mediterraan gebied tot Centraal-Azië ]
• Dactylorhiza russowii (Klinge) Holub [ Centraal-Europa tot Centraal-Siberië ]
• Dactylorhiza saccifera (Brongn.) Soó [ Mediterraan gebied ]
• Dactylorhiza salina (Turcz. ex Lindl.) Soó [ Kaukasus tot de Amoer ]
• Dactylorhiza sambucina (L.) Soó Vlierorchis [ Europa, met uitzondering van Groot-Brittannië, Ierland, Nederland en België ]
• Dactylorhiza sibirica Efimov [ Siberië ]
• Dactylorhiza sudetica (Poech ex Rchb.f.) Aver. [ Noord- en Oost-Europa tot Siberië ]
• Dactylorhiza traunsteineri (Saut. ex Rchb.) Soó Smalle orchis [ Noord-, Oost- en Zuidoost-Europa tot West-Siberië ]
• Dactylorhiza traunsteinerioides (Pugsley) Landwehr [ Groot-Brittannië en Ierland ]
• Dactylorhiza umbrosa (Kar. & Kir.) Nevski [ West- en Centraal-Azië tot Siberië ]
• Dactylorhiza urvilleana (Steud.) H.Baumann & Künkele [ Noord- en Noordoost Turkije tot Iran ]

Hybriden

Dactylorhiza × abantiana H.Baumann & Künkele	D. iberica × D. majalis subsp. nieschalkiorum
Dactylorhiza × aldenii H.Baumann	D. iberica × D. majalis subsp. kalopissii
Dactylorhiza × altobracensis (Coste & Soulié) Soó	D. maculata × D. sambucina
Dactylorhiza × alutiiqorum (A.Baum & H.Baum) J.M.H.Shaw	D. aristata × D. viridis
Dactylorhiza × aschersoniana (Hausskn.) Borsos & Soó	D. incarnata × D. majalis
Dactylorhiza × baicalica Aver.	D. incarnata subsp. cruenta × D. salina
Dactylorhiza × balabaniana H.Baumann	D. iberica × D. urvilleana
Dactylorhiza × bayburtiana H.Baumann	D. euxina × D. umbrosa
Dactylorhiza × beckeriana (Höppner) Soó	D. incarnata × D. maculata × D. majalis
Dactylorhiza × boluiana H.Baumann	D. majalis subsp. nieschalkiorum × D. saccifera
Dactylorhiza × braunii (Halácsy) Borsos & Soó	D. fuchsii × D. majalis
Dactylorhiza × breviceras Renz & Taubenheim	D. osmanica × D. urvilleana
Dactylorhiza × claudiopolitana (Simonk.) Borsos & Soó	D. incarnata × D. maculata
Dactylorhiza × conigera (Norman) B.Bock	D. maculata × D. viridis
Dactylorhiza × csatoi (Soó) Soó	D. cordigera × D. maculata
Dactylorhiza × daunia W.Rossi	D. cordigera subsp. pindica × D. saccifera
Dactylorhiza × delamainii (G.Keller ex T.Stephenson) Soó	D. elata subsp. sesquipedalis × D. maculata
Dactylorhiza × dinglensis (Wilmott) Soó	D. kerryensis × D. maculata
Dactylorhiza × drucei (A.Camus) Eccarius	D. majalis × D. viridis
Dactylorhiza × dubreuilhii (G.Keller & Jeanj.) Soó	D. elata subsp. sesquipedalis × D. incarnata
Dactylorhiza × dufftiana (M.Schulze) Soó	D. majalis × D. traunsteineri
Dactylorhiza × dufftii (Hausskn.) Peitz	D. incarnata × D. traunsteineri
Dactylorhiza × erdingeri (A.Kern.) B.Bock	D. sambucina × D. viridis
Dactylorhiza × estonica Jagiello & Kuusk	D. fuchsii × D. traunsteineri
Dactylorhiza × flixensis (Gsell) Soó	D. incarnata subsp. pulchella × D. traunsteineri
Dactylorhiza × formosa Soó	D. maculata × D. purpurella
Dactylorhiza × fourkensis B.Willing & E.Willing	D. baumanniana × D. sambucina
Dactylorhiza × gabretana (A.Fuchs) Soó	D. incarnata × D. maculata × D. sambucina
Dactylorhiza × godferyana (Soó) Peitz	D. majalis × D. praetermissa
Dactylorhiza × grandis (Druce) P.F.Hunt	D. fuchsii × D. praetermissa
Dactylorhiza × guilhotii (E.G.Camus) B.Bock	D. incarnata × D. viridis
Dactylorhiza × guillaumeae C.Bernard	D. incarnata × D. sambucina
Dactylorhiza × gustavssonii H.Baumann	D. iberica × D. saccifera
Dactylorhiza × hallii (Druce) Soó	D. maculata subsp. ericetorum × D. praetermissa
Dactylorhiza × hochreutinerana (K.Hellm.) Soó	D. alpestris × D. incarnata
Dactylorhiza × influenza (Sennholz) Soó	D. fuchsii × D. sambucina
Dactylorhiza × insignis (T.Stephenson & T.A.Stephenson) Soó	D. praetermissa × D. purpurella
Dactylorhiza × jenensis (Brand) Soó	D. maculata subsp. ericetorum × D. traunsteineri
Dactylorhiza × juennensis Perko	D. fuchsii × D. lapponica
Dactylorhiza × katarana H.Baumann	D. majalis subsp. kalopissii × D. saccifera
Dactylorhiza × kerneri (Soó) Soó	D. fuchsii × D. incarnata
Dactylorhiza × kopdagiana H.Baumann	D. iberica × D. umbrosa
Dactylorhiza × latirella (P.M.Hall) Soó	D. incarnata × D. purpurella
Dactylorhiza × lehmannii (Klinge) Soó	D. incarnata × D. russowii
Dactylorhiza × megapolitana (Bisse) Soó	D. fuchsii × D. russowii
Dactylorhiza × metsowonensis B.Baumann & H.Baumann	D. majalis subsp. kalopissii × D. sambucina
Dactylorhiza × mixta (Asch. & Graebn.) B.Bock	D. fuchsii × D. viridis
Dactylorhiza × nevskii H.Baumann & Künkele	D. osmanica × D. umbrosa
Dactylorhiza × ornonensis (G.Keller & Jeanj.) Soó	D. elata subsp. sesquipedalis × D. incarnata × D. maculata
Dactylorhiza × paridaeniana Kreutz	D. elata subsp. sesquipedalis × D. praetermissa
Dactylorhiza × perez-chiscanoi F.M.Vázquez	D. elata subsp. sesquipedalis × D. traunsteineri subsp. irenica
Dactylorhiza × pontica (Kohlmüller) P.Delforge	D. urvilleana × D. viridis
Dactylorhiza × renzii H.Baumann & Künkele	D. incarnata × D. majalis subsp. nieschalkiorum
Dactylorhiza × rizeana Renz & Taubenheim	D. euxina × D. urvilleana
Dactylorhiza × rombucina (Cif. & Giacom.) Soó	D. romana × D. sambucina
Dactylorhiza × ruppertii (M.Schulze) Borsos & Soó	D. majalis × D. sambucina
Dactylorhiza × senayi (Alleiz.) Soó	D. majalis × D. maculata
Dactylorhiza × serbica (H.Fleischm.) Soó	D. incarnata × D. saccifera
Dactylorhiza × sivasiana E.Baumann & Künkele ex Renz & Taubenheim	D. umbrosa × D. urvilleana
Dactylorhiza × sooi (Ruppert ex Soó) Soó	D. alpestris × D. fuchsii
Dactylorhiza × souflikensis B.Willing & E.Willing	D. baumanniana × D. cordigera subsp. pindica
Dactylorhiza × stagni-novi D.Tyteca & Gathoye	D. elata subsp. sesquipedalis × D. fuchsii
Dactylorhiza × szaboiana (Soó) Soó	D. cordigera × D. sudetica
Dactylorhiza × transiens (Druce) Soó	D. fuchsii × D. maculata subsp. ericetorum
Dactylorhiza × turcestanica (G.Keller & Soó) Oddone	D. umbrosa × D. viridis
Dactylorhiza × vallis-peenae Kümpel	D. majalis × D. russowii
Dactylorhiza × venusta (T.Stephenson & T.A.Stephenson) Soó	D. fuchsii × D. purpurella
Dactylorhiza × viridella (Hesl.-Harr.) Oddone	D. purpurella × D. viridis
Dactylorhiza × vitosana H.Baumann	D. saccifera × D. sambucina
Dactylorhiza × vogtiana H.Baumann	D. iberica × D. incarnata
Dactylorhiza × vorasica B.Willing & E.Willing	D. cordigera × D. sambucina
Dactylorhiza × weissenbachiana Perko	D. incarnata × D. lapponica

Bronnen, noten en/of referenties

• WCSP (2020). World Checklist of Selected Plant Families. Facilitated by the Royal Botanic Gardens, Kew. Published on the Internet; http://wcsp.science.kew.org/

Mediabestanden

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Dactylorhiza op Wikimedia Commons.

Soorten van het geslacht Dactylorhiza (Handekenskruid)

D. alpestris · D. aristata · D. atlantica · D. baumanniana · D. cordigera · D. cyrnea · D. czerniakowskae · D. durandii · D. elata (Grote rietorchis) · D. euxina · D. foliosa · D. francis-drucei · D. fuchsii (Bosorchis) · D. graggeriana · D. hatagirea · D. iberica · D. incarnata (Vleeskleurige orchis) · D. insularis · D. isculana · D. kafiriana · D. kerryensis · D. kulikalonica · D. lapponica · D. maculata (Gevlekte orchis) · D. maculata subsp. elodes (Tengere heideorchis) · D. maculata subsp. ericetorum (Heideorchis) · D. maculata subsp. savogiensis · D. magna · D. majalis (Brede orchis) · D. osmanica · D. phoenissa · D. praetermissa (Rietorchis) · D. praetermissa var. junialis (Gevlekte rietorchis) · D. purpurella (Purperrode orchis) · D. romana · D. russowii · D. saccifera · D. salina · D. sambucina (Vlierorchis) · D. sibirica · D. sphagnicola (Veenorchis) · D. sudetica · D. traunsteineri (Smalle orchis) · D. traunsteinerioides · D. umbrosa · D. urvilleana · D. viridis (Groene nachtorchis)

Subtribi en geslachten van de tribus Orchideae