Hertogdom Teschen

Księstwo Cieszyńskie; Těšínské knížectví; Herzogtum Teschen; Ducatus Tessinensis
	Onderdeel van het Heilige Roomse Rijk (1348-1653); Onderdeel van Oostenrijk-Hongarije (1653-1918)
Kaart
	1880
Algemene gegevens
Hoofdstad	Cieszyn
Talen	Pools, Tsjechisch, Duits, Latijn

Teschen (Pools: Cieszyn, Tsjechisch: Těšín) is een voormalig hertogdom in Silezië, dat bestond van 1281 tot 1918, eerst onder de heerschappij van de Poolse Piasten, vanaf 1348 in het Heilige Roomse Rijk, en ten slotte deel van Oostenrijk-Hongarije.

Geschiedenis

In 1281 werd het gebied van het huidige Cieszyn-Těšín-Teschen een zelfstandig hertogdom binnen Silezië onder een eigen piastengeslacht, dat de Poolse koningen als leenheren erkende. In 1327 erkenden de piasten van Silezië de koning van Bohemen als leenheer en daarmee de Duitse keizer. Het bergachtige gebied werd pas toen ingrijpend ontgonnen door kolonisten: boeren uit Polen en Moravië en herders uit Roemenië. Mijnwerkers kwamen vooral uit de Duitse landen (Saksen) en vestigden zich in de steden die naar Duits stadsrecht werden ingericht. De lutherse reformatie werd in 1545 ingevoerd maar na 1620 zou de contrareformatie haar weer grotendeels ongedaan maken, toen Bohemen en daarmee Silezië-Teschen onder direct Habsburgs gezag kwamen. Omdat het Teschener piastengeslacht uitstierf werd het hertogdom in 1653 overgedragen aan de hertogen van Habsburg-Lotharingen. Na de Pruisisch-Oostenrijkse oorlog bleef Teschen in 1742 als deel van Silezië Habsburgs onder de naam Oostenrijks Silezië, terwijl Pruisen Neder-Silezië en Opper-Silezië inlijfde. In het vredesverdrag tussen Pruisen en Oostenrijk, waarbij de verdeling geregeld werd, kreeg de protestantse gemeenschap van Teschen, bestaande uit een minderheid onder de Pools- en de Duitstaligen, een beschermde status. De Duitstaligen, protestanten zowel als katholieken, werden in 1945 verdreven; de Poolstaligen mochten blijven (zie Verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog. Na de emigratie van de lutherse Mazuren uit Oost-Pruisen zijn de protestanten in Cieszyn (Teschen) en Bielsko-Biała (Bielitz-Biala) binnen het huidige Polen uniek als enige regionale niet-katholieke maar wel autochtone gemeenschap.

Verdeling in de 20e eeuw

De stad Teschen behoorde tot 1918 tot Oostenrijks-Silezië. De stad Teschen telde in 1900 19.142 inwoners, waarvan 52% Duitsers (incl. joden), 43% Polen en 5% Tsjechen. Voor het hertogdom waren de verhoudingen respectievelijk 18%, 55% en 27%. Het gebied is sinds 1918 verdeeld tussen Polen en Tsjechoslowakije resp. Tsjechië. Dat geldt ook voor de gelijknamige stad. De staatsgrens is de rivier de Olza (Tsjechisch: Olše), die nu Pools Cieszyn scheidt van Tsjechisch Český Těšín. De stad ligt midden in de vierhoek Ostrava - Katowice - Bielsko-Biała - Žilina.

De twee nieuwe landen die in 1918 op het grondgebied van het in de Eerste Wereldoorlog verslagen Oostenrijk ontstonden, Polen en Tsjechoslowakije, trokken op 5 november 1918 een voorlopige onderlinge grens langs de Olza, maar bleven het oneens over het westelijke deel van het vroegere hertogdom. Beide landen hadden historische en etnisch-nationale aanspraken op het gebied, dat van belang was door zijn mijnbouw en staalindustrie. Voor Tsjechoslowakije was bovendien van groot belang dat de enige spoorwegverbinding tussen Slowakije en de rest van het land erdoorheen liep. Voor Polen speelde het feit dat de bevolking van het gebied overwegend Pools was uit. Teschen was niet het enige omstreden grensgebied tussen de twee landen (ook over de oostelijker gelegen gebieden Zips en Orava was onenigheid), maar wel het belangrijkste.

Tussen 23 januari en 5 februari 1919 vochten de twee landen een grensoorlog uit, die geen beslissing bracht. De aansluitende vredesonderhandelingen, die in juli in Kraków werden gehouden, strandden, omdat de Tsjecho-Slowaken weigerden de status van het gebied te onderwerpen aan een referendum, zoals de Polen eisten. Ook de vredesconferentie van Parijs drong op zo'n referendum aan. De positie van de Polen verzwakte echter in de loop van 1920, toen dat land een veel grootschaliger grensoorlog in het noorden uit moest vechten met de Sovjet-Unie en nu belang kreeg bij een rugdekking in het zuiden. De kwestie kwam aan de orde op de Conferentie van Spa: de geallieerden hakten daar op 28 juli 1920 de knoop door en legden de grens van 1918 bindend vast, zonder referendum. Het door 100.000 à 140.000 Polen bewoonde deel ten westen van de Olza, dat in het Pools Zaolzie ("Trans-Olzië") wordt genoemd, bleef daarmee Tsjechoslowaaks.

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog was de positie van Tsjecho-Slowakije inmiddels door toedoen van Duitsland zo verzwakt, dat het in het Verdrag van München (1938) verschillende door minderheden bewoonde gebieden aan buurlanden moest afstaan. Dat gold niet alleen voor door Duitsland ingelijfde Sudetenland, maar ook voor Teschen, dat door Duitsland in ruil voor een afzijdige opstelling aan Polen werd beloofd en op 2 oktober daadwerkelijk door Polen werd ingelijfd. Een jaar later zou Polen door Duitsland bezet worden en lijfde het Teschen alsnog in, maar de deelname aan de staatkundige vernietiging en ontmanteling van Tsjechoslowakije zou Polen na de oorlog zwaar aangerekend worden. Door ingrijpen van de Sovjet-Unie werden de grenzen van Spa weer hersteld. Aan de kwestie kwam op 2 juni 1958 formeel een einde, toen Polen en Tsjecho-Slowakije, inmiddels allebei volksrepublieken, een definitief grensverdrag tekenden. De grote Poolse minderheid ten westen van de grens kreeg erkenning maar werd in onder de druk gezet zich nationaal aan te passen. Inmiddels was de Duitstalige minderheid verdwenen.

van - tot	Hertog van Teschen (Piasten)	bijzonderheden
1290–1315	Mieszko I van Teschen
1315–1358	Casimir I van Teschen
1358–1410	Przemyslaw I Noszak
1410–1431	Bolesław I van Teschen
1431–1442	Eufemia, weduwe Wenceslaus I van Teschen, zoon Wladislaus van Glogau, zoon Przemyslaw II van Teschen, zoon Boleslaw II van Teschen	weduwe van Bolesław I en zijn zonen
1442–1452	Przemyslaw II van Teschen + Boleslaw II van Teschen	zonen van Bolesław I
1452–1477	Przemyslaw II van Teschen	zoon van Bolesław I van Teschen
1477–1528	Casimir II van Teschen	zoon van Boleslaw II van Teschen
1477–1507	Frederik van Teschen	zoon van Casimir II van Teschen niet regerend hertog, overleden 1507
1518–1524	Wenceslaus II van Teschen	zoon van Casimir II van Teschen mederegerend hertog, overleden 1524
1528–1579	Wenceslaus III Adam van Teschen	zoon van Wenceslaus II van Teschen
1560–1571	Frederik Casimir (Teschen)	zoon van Wenceslaus III
1579–1617	Adam Wenceslaus van Teschen	zoon van Wenceslaus III
1617–1625	Frederik Willem van Teschen	zoon van Adam Wenceslaus van Teschen
1625–1653	Elisabeth Lucretia van Teschen	dochter van Adam Wenceslaus van Teschen

van - tot	Hertog van Teschen (Habsburgers)	bijzonderheden
1653–1654	Ferdinand IV van Hongarije	leengoed terug naar Habsburgers
1654–1657	Ferdinand III	vader van Ferdinand IV
1657–1705	Leopold I	zoon van Ferdinand III
1705–1711	Jozef I	zoon van Leopold I
1711–1722	Karel VI	zoon van Leopold I
1722–1729	Leopold van Lotharingen	neef van Leopold I

van - tot	Hertog van Teschen (Huis Habsburg-Lotharingen)	bijzonderheden
1729–1765	Frans I Stefan	schoonzoon van Karel VI
1765–1766	Jozef II	zoon van Frans I Stefanus

van - tot	Hertog van Teschen (Huis Wettin)	bijzonderheden
1766–1822	Albert Casimir	uit de nalatenschap van zijn schoonvader Frans I Stefan

van - tot	Hertog van Teschen (Huis Habsburg-Lotharingen)	bijzonderheden
1822–1847	Karel van Oostenrijk-Teschen	neef en adoptiefzoon van Albert Casimir
1847–1895	Albrecht van Oostenrijk-Teschen	zoon
1895–1918	Frederik van Oostenrijk	neef (adel afgeschaft)