Noordzeegermaanse talen

De Noordzeegermaanse of Ingveoonse talen zijn een groep sterk verwante Germaanse talen en streektalen die in de buurt van de Noordzee gesproken werden. Hiertoe behoren het Oudfries, Oudengels en Oudsaksisch. Het Oudfries en het Oudengels vertonen binnen de Noordzeegermaanse talen een dermate sterke gelijkenis dat soms van een Anglo-Friese subgroep binnen de Noordzeegermaanse talen wordt gesproken.

De term Ingveoons dateert uit de 19e eeuw, maar hij geldt als verouderd omdat hij ten onrechte een direct verband legt met de etnische groep van de Ingvaeones. De betreffende talen werden hoofdzakelijk gesproken aan de Noordzeekust en worden daarom tegenwoordig als Noordzeegermaans of Kustgermaans aangeduid.

De Noordzeegermaanse talen kenmerken zich door een verzameling klankverschuivingen die zich - net als bij het Hoogduits - door contacten tussen buurvolkeren in meerdere of mindere mate hebben verspreid. Vooralsnog wordt het kerngebied waarbinnen al deze kenmerken zijn ontstaan en van waaruit al deze invloeden zich hebben verspreid alleen geïdentificeerd met de Noordzee-regio's, niet met een bepaald volk. Volkeren hadden toentertijd nog geen vaste samenstelling en bestonden uit kleinere stamverbanden die zich op grond van materiële overwegingen afwisselend konden aansluiten bij grotere 'volks'eenheden. Onze kennis over de demografische geschiedenis van het Noordzeegebied vertoont in dit opzicht nog veel leemtes, met name wat betreft de precieze rol daarin voor de groepen die zich Friezen noemden of genoemd werden. Voor het Nederlandse gebied wordt gemakshalve ook wel de naam Proto-Fries gebruikt, waarmee voor die gemeenschappelijke voorouder gewoonweg de Friezen worden geïmpliceerd.

De betrokken taalfamilie ontleende zijn 19e-eeuwse naam aan de volkeren die in het Latijn als Ingvaeones werden aangeduid, een groep stammen die volgens de Romeinse geschiedschrijvers de Germaanse kustgebieden bewoonden. Minder bekend is haar tegenhanger, de Istvaeoonse groep, genoemd naar de Germaanse bewoners die meer aan de Rijn woonden, de Istvaeones. Uit deze laatste 'stam'groepen hebben de Franken zich gevormd en zijn de Frankische talen en dialecten voortgekomen, waaronder het Nederlands. Ook de oorspronkelijke Frisii, die Noordwest-Nederland voor volksverhuizingstijd bewoonden, behoorden misschien tot deze groep. De taalkundige Peter Schrijver stelt daarentegen op grond van naamkundige overwegingen dat de Frisii een dialect met een Keltische inslag moeten hebben gesproken.

Voorbeelden van talen en dialecten met veel Noordzeegermaanse substraten zijn, naast de rechtstreekse voortzettingen in het Fries en het Engels, het Nederfrankisch (waaronder het Nederlands, in het bijzonder de aan de Noordzeekusten gesproken dialecten in Zeeland en West-Vlaanderen), en ook de taal van de Hollandse vissersdorpen, de Nedersaksische streektalen, althans in de Groninger Ommelanden, en het Friso-Frankische dialect dat West-Fries wordt genoemd. Andere verwante Germaanse talen, voor een deel onderling verstaanbaar, zijn het Deens, Zweeds, Noors en Afrikaans (ontstaan uit het Hollands).

Ingveoonse (Noordzeegermaanse) klankverschuivingen

De Noordzeegermaanse talen onderscheiden zich op het vlak van fonologie en morfologie van de andere West-Germaanse talen.

Met name Fries en Engels hebben een duidelijk Noordzeegermaans karakter. In mindere mate kent ook het Nederlands Noordzeegermaanse eigenschappen. Sommige dialecten vertonen deze dan weer sterker, zoals het West-Vlaams; in het Hollands zijn deze zogenaamde ingveonismen wellicht te herleiden tot een Fries substraat.

Het verschil met de tweede Germaanse klankverschuiving ligt in het feit dat in dit geval de noordwestelijke talen van klank verschoven en de zuidoostelijke gelijk bleven, terwijl het bij de tweede Duitse klankverschuiving precies andersom was.

Nasaalsyncope met compensatierekking

Een Noordzeegermaans klankverschijnsel is dat bij een Germaans woorddeel dat bestaat uit een klinker, een neusklank en een wrijfklank, die nasaal verloren gaat en de voorgaande klinker wordt verlengd (iets soortgelijks heeft zich met name sterk voorgedaan in de geschiedenis van het Frans): dit staat bekend als de nasaalspirantenwet. Voorbeelden hiervan zijn de volgende cognaten: Nederlands vijf, Engels five, Fries fiif, Nederduits fiev, in tegenstelling tot Duits fünf. Meestal blijven Noordzeegermaans kenmerken echter beperkt tot het Engels en het Fries: zoals in Engels us en Fries ús tegenover Nederlands ons en Duits uns. Verdere voorbeelden:

• Germaans *tanþz wordt Engels tooth, Noord-Fries tosk (tegenover Nederlands tand, Duits Zahn).
• Germaans *samfþō, -ijaz wordt Oudengels sōfte (later wordt de o kort: soft), Fries sêft, Nederlands zacht [ft→cht] (tegenover Duits sanft).
• Germaans *anþeraz wordt Engels other, Fries oar, Frans-Vlaams aajer (tegenover Nederlands en Duits ander [þ→d]) (het Oudengelse other werd met een lange oo-klank uitgesproken, om in het Middelengels via een oe naar de huidige klank, die weer kort is, te evolueren)

(in het Fries is ook de th-klank die oorspronkelijk tussen de o en de a stond, verdwenen).

• Germaans *gansz wordt Engels goose, Fries goes, Nederduits Goos (tegenover Nederlands gans, Duits Gans).

Ontronding /ʏ/ → /ɪ/ → /ɛ/

De Nederlandse /ʏ/ (van bijvoorbeeld put) werd in zuidwestelijke kustdialecten en Noordzeegermaanse talen ontrond, dat wil zeggen meer naar voren in de mond gearticuleerd tot een /ɪ/ (klank als in pit), die soms vervolgens nog verwijd werd (vooral in het Fries) tot een /ɛ/ (klank als in pet).

Duits	Nederlands	Afrikaans	West-Vlaams	Zeeuws	Engels	West-Fries	Fries
Pfütze*	put	put	pit	pit	pit	pet	pet
dünn	dun	dun	dunne, dinne	dinne	thin	dun	tin
Rücken	rug	rug	rugge, rik, rek	rik	ridge	reg	rêch, rich
Brücke	brug	brug	brugge, (soms) brigge	brigge (verouderd)	bridge	breg	brêge, brigge
Mücke	mug	muggie	mugge, mizje (verouderd)	mogge	midge	mig	mich
Knüppel	knuppel	knuppel	knippel (verouderd)	knippel		kneppel	kneppel

* Het Duitse Pfütze betekent tegenwoordig ‘plas’.

Andere Noordzeegermaanse klankverschuivingen

De Germaanse lange æ werd in het Nederlands een a, terwijl hij in de Noordzeegermaanse talen een e en vervolgens een i werd. Voorbeeld: Nederlands schaap tegenover Fries skiep en Engels sheep.

Anglo-Friese klankverschuivingen

/ɣ/ → /j/

Op het fonetische vlak kenmerken de Noordzeegermaanse talen zich verder door een grootschalige lenitie ofwel verzachting, dat wil zeggen het verschuiven van de /ɣ/-klank (de Nederlandse 'g' als in gaan) naar een /j/-klank. Dit fenomeen komt vrijwel alleen voor in het Fries en het Engels, en vormt een belangrijke reden voor taalkundigen om het Fries samen met het Engels tegenover andere continentaal-West-Germaanse talen te plaatsen. Het Zeeuws en West-Vlaams sluiten hierin min of meer aan bij het Fries en Engels en hebben een /ɦ/ waar het Nederlands een /ɣ/ heeft. Voorbeelden:

Duits	Nederlands	Fries	Engels	Zeeuws
gestern	gisteren	juster	yesterday	hister
—	ginder	jinder	yonder	hinder
Garn	garen	jern	yarn	haern
Regen	regen	rein	rain	reehn
geschlagen	geslagen	slein	slain	eslehe
Hagel	hagel	heil	hail	aehel
Nagel	nagel	neil	nail	naehel
Flegel	vlegel	fleil	flail	vluie
Segel	zeil	seil	sail	zeil
Tag	dag	dei	day	dag
Weg	weg	wei	way	weht
gelten	gelden	jilde	yield	helde
gern	gaarne	jerne	yearn	haern
Garten	gaard	gard, gerd, gord	yard	herd
gar	gaar	gear	yare	haer
gelb	geel	sfri. jeel	yellow	heluw (verouderd)
Gischt	gist	sfri. jääst	yeast	histe
gähnen	(geeuwen)	ndfri. jåne	yawn	heeuwe
Wagen	wagen	wein	wain	waehn
Geld	geld	jild	yield	held
geben	geven	jaan	oe. ġiefan;me. yeven, yiven	hee(n)
gießen	gieten	jitte	me. yeten	hieete(n)
mögen	mogen	meie	may	meuhe, mahhe

Palatalisatie en assibilatie van velaire plofklanken

Een andere karakteristieke klankverschuiving die zich binnen de Noordzeegermaanse talen alleen in de Anglo-Friese subgroep heeft voorgedaan is de assibilatie van de stemloze velaire plofklank /k/ naar de stemloze affricaat /t͡ʃ/ en stemhebbende velaire plofklank /g/ naar de stemhebbende affricaat /d͡ʒ/, indien ze werden gevolgd door een frontale klinker. Een verschil tussen het Fries en het Angelsaksisch is dat in de laatstgenoemde assibilatie ook voorkwam ná een frontale klinker (vgl. Fries tsjerke en Engels church)

Het ligt voor de hand dat aan deze assibilatie een palatalisatie is voorafgegaan. De Duitse germanist Theodor Siebs stelde dat de samenstelling /k/ + /î/ onmogelijk uit te spreken is zonder daarbij een /ç/-achtig overgangsgeluid te produceren (/ç/ spreekt men uit als de 'ch' in het Duitse 'ich'). Als de /k/ in die samenstelling wordt uitgesproken beweegt de tong alvast naar een positie tegen het gehemelte (palatum) die nodig is voor de productie van /î/. De palatale plofklank + /ç/ die hieruit ontstaat is moeilijk te onderscheiden van de affricaat /t͡ʃ/.

Hoewel sommigen menen dat de assibilatie van /k/ en /g/ naar respectievelijk /ts/ en /dz/ al voor de migratie van de Angelsaksen naar de Britse eilanden moet hebben plaatsgevonden, menen de meeste taalwetenschappers dat deze ontwikkelingen zich onafhankelijk van elkaar op beide delen van het continent hebben ontwikkeld. Ervan uitgaande dat dit laatste het geval is, is het wel zeer aannemelijk dat deze ontwikkeling voortkomt uit een gemeenschappelijke predispositie voor deze verschuiving. Hierbij kan gedacht worden aan een neiging om de /k/ en /g/ extreem te palataliseren naar /kʲ/ en /gʲ/.

/k/ → /t͡ʃ/

Voorbeelden van de genoemde stemloze klankverschuiving /k/ → /t͡ʃ/ (of /k/ → /t͡s/) zijn de volgende:

Duits	Nederlands	Fries	Engels
Kirche	kerk	tsjerke	church
Käse	kaas	tsiis	cheese
Kaff	kaf	tsjêf	chaff
Kelch	kelk	tsjelk	chalice
—	kaak	tsjeak	cheek
kernen	karnen	tsjerne	churn
kaudern	koeteren	tsjetterje	chatter
keiben	kijven	tsifje	—
Kehr	kier / keer	tsier / tsjier	chore
Kerl	kerel	tsjirl	churl
Kessel	ketel	tsjettel	oe. ċietel
jeglich	elk	elts	each
reichen	reiken	ofri. rētsia *	reach
gebrochen	gebroken	brutsen	broken **
strecken	strekken	strekke	stretch
sticken	stikken	stikje	stitch

* tegenover Nieuwfries reke, rikke, Saterfries räkke
** tegenover het zelfstandig naamwoord breach ‘breuk’

/g/ → /d͡ʒ/

Voorbeelden van de stemhebbende klankverschuiving /g/ → /d͡ʒ/ (of /g/ → /d͡z/) zijn de volgende:

Duits	Nederlands	Fries	Engels
Wiege	wieg	widze	—
eggen	eggen	eidzje	oe. ecgan
sagen	zeggen	sizze	oe. secgan
Gefangen	gevangen	finzen	me. fangen
Rücken	rug	rêch	ridge
Brücke	brug	brêge	bridge
Mücke	mug	mich	midge
Ecke	egge	ich	edge

Deflexie

In de morfologie vertonen de Noordzee-Germaanse talen deflexie in de samenvoeging van de accusatieve en datieve naamvallen tot de objectieve naamval en in de persoonsvormen, die in het meervoud alle samen vielen – de zogenoemde eenheidspluralis. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Duits:

Duits	West-Vlaams	Zeeuws	Nederlands	West-Fries	Fries	Engels	Afrikaans
wir haben	Widder èn	oôns/wilder è	wij hebben	wai hewwe	wy hawwe	we have	ons het
ihr habt	Gidder èt	julder è	jullie hebt/hebben	jolle hewwe	jim hawwe	you have	julle het
sie haben	Zidder èn	ulder è	zij hebben	sai hewwe	hja hawwe	they have	hulle het

Hierbij moet worden opgemerkt dat jullie een relatief nieuw voornaamwoord is in het Standaardnederlands, en dat in het Nederlands naast het moderne jullie hebben ook jullie hebt voorkomt, al is dat in de spreektaal niet (meer) gebruikelijk. Deze vorm is in de standaardtaal ooit onder invloed van het Brabants (gij/gullie hebt) ingevoerd. Vergelijk ook de Duitse standaardvormen ihr habt en ihr könnt.

Het Engels lijkt de vereenvoudiging nog het meest doorgetrokken te hebben; ook de enkelvoudpersonen zijn, met uitzondering van he/she/it en het verouderde thou, gelijk aan de meervoudspersonen. Ook dit is een relatief nieuwe ontwikkeling. In het Oudengels en Middelengels hadden de enkelvoudsvormen in tegenwoordige en verleden tijd een eigen, herkenbare uitgang:

Oudengels		Middelengels
iċ	hæbbe	i(ch)	have
þū	hæfst, hafast	þou	hast
hē	hæfþ, hafaþ	he	hat
wē/gē/hīe	habbaþ	we/ye/heo	haveþ, haven

Wederkerend voornaamwoord

In tegenstelling tot andere West-Germaanse talen kennen de nse talen geen aparte vorm voor wederkerende voornaamwoorden in de derde persoon. Hierbij dient in ogenschouw genomen te worden dat in het Nederlands pas vanaf de 14e eeuw sich (modern: zich) het woord hem (vrouwelijk: hare, meervoud: hen) ging vervangen. Het Afrikaans heeft nog steeds hom. Het woord 'zich' is geleend uit het Duits (sich). In het Nederlands betekenen "Hij wast zich" en "Hij wast hem" tegenwoordig iets geheel anders. In het Fries kan "Hy wasket him" beide betekenen (meestal betekent het "Hij wast zich"). Bij onduidelijkheid kan "-sels" toegevoegd worden: "Hy wasket himsels". Dit is ook het geval in het Engels, waar "-self" tegenwoordig standaard wordt toegevoegd: "He washes himself". Het West-Vlaams heeft dit kenmerk ook: "Hj' is hem an 't wasn" of "Hje wast hem", "zie wast heur", evenals het West-Fries: "Hai waskt himself." Ook in andere Nederlandse dialecten, zoals het Zeeuws wordt hem (ie wast n of met nadruk ‘im) als wederkerend voornaamwoord gebruikt.

Zie ook: Zich.

persoon	Engels	Fries	West-Fries	West-Vlaams	Afrikaans	Nederlands	Duits
3e mannelijk	him(self)	him(sels)	himself	em	homself	zich	sich
3e vrouwelijk	her(self)	har(sels)	heurself	eur	haar(self)
3e meervoud	them(selves)	har(sels)	hunself	ulder	hulle
onbepaald	one(self)	jin(sels)	ut	et	-

Literatuur

• Cor van Bree, Een oud onderwerp opnieuw bekeken: het Ingweoons. Afscheidscollege 25 september 1997, Universiteit Leiden
• Rolf H. Bremmer jr., An introduction to Old Frisian. History, grammar, reader, glossary, Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins, 2009.

Referenties

Indo-Europese talen > Kentum-talen > Germaanse talen >

Streektalen in Nederland en Vlaanderen