Lijst van bisschoppen en aartsbisschoppen van Utrecht

Dit is een lijst van bisschoppen en aartsbisschoppen van Utrecht.

Het Bisschopshof, de middeleeuwse residentie van de bisschoppen van Utrecht, rond 1645

Achtergrond

Over de eerste bisschoppen van het aartsbisdom Utrecht bestaat weinig zekerheid. Willibrord zetelde te Utrecht als aartsbisschop der Friezen, maar een georganiseerd bisdom Utrecht schijnt pas sinds Alberik I (circa 776) te hebben bestaan. In 795 werd het bisdom Utrecht een suffragaan bisdom van het aartsbisdom Keulen, en daarmee was de kerkelijke indeling van de Noordelijke Nederlanden voor eeuwen vastgelegd.

Vanaf de 8e eeuw kregen de bisschoppen van Utrecht steeds meer wereldlijke macht, doordat zij gebieden in leen kregen van de Duitse keizer. In 1024 verwierf Adelbold II de grafelijke rechten over Drenthe, waardoor de bisschoppen vorsten werden binnen het Heilige Roomse Rijk, ook wel prins-bisschoppen genoemd (al is de titel 'prins-bisschop' niet gebruikelijk in de Utrechtse geschiedschrijving). Hun wereldlijke gebied, het Sticht Utrecht, viel uiteindelijk grofweg samen met de huidige provincies Utrecht, Overijssel en Drenthe.

Van 1423 tot 1448 deed zich het Utrechts Schisma voor, waardoor er feitelijk twee bisschoppen tegelijk waren. In 1528 werd het bisdom geseculariseerd, toen bisschop Hendrik van Beieren de wereldlijke macht moest afstaan aan keizer Karel V. Dit betekende het einde van het Sticht.

Bij de kerkelijke hervorming van 1559 werd Utrecht tot aartsbisdom verheven, met als suffragaan bisdommen Deventer, Haarlem, Leeuwarden, Groningen en Middelburg. Na de dood van aartsbisschop Frederik Schenck van Toutenburg in 1580 en het verbod op uitoefening van het katholieke geloof, stelden de Spanjaarden nog wel twee nieuwe aartsbisschoppen aan, maar deze leefden in ballingschap.

Vanaf 1602 werd het gebied van het aartsbisdom Utrecht bestuurd door een apostolisch vicaris als hoofd van de Hollandse Zending; deze werd meestal ook tot aartsbisschop in partibus infidelium benoemd. Sinds het oudkatholieke schisma van 1723 heeft Utrecht een oudkatholieke aartsbisschop.^[1] Er werd vanaf dat jaar geen apostolisch vicaris meer benoemd; als vicesuperior van de Hollandse zending werd de nuntius in Brussel aangesteld, vanaf 1829 de internuntius in Den Haag.
In 1853 vond het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland plaats. Sindsdien is Utrecht zetel van de rooms-katholieke aartsbisschop van het aartsbisdom Utrecht, tegelijk metropoliet van de Nederlandse kerkprovincie. Utrecht is thans dus de zetel van twee aartsbisschoppen.

Over de eerste Utrechtse kerkjes die als kathedraal dienstdeden bestaat weinig zekerheid. Vanaf de 10e eeuw tot aan de Reformatie zetelden de Utrechtse bisschoppen in de Dom, die gewijd was aan Sint-Maarten. De residentie van de bisschop was het Bisschopshof, gelegen ten zuiden van de Domtoren op de hoek van de Donkere Gaard en het Wed. Dit stadspaleis werd in 1803 verkocht voor afbraak.

De huidige rooms-katholieke aartsbisschop zetelt sinds 1853 in de Sint-Catharinakathedraal. Zijn ambtswoning is sinds 1898 het pand Maliebaan 40.

Toelichting

Een definitieve lijst van alle bisschoppen van Utrecht is onmogelijk samen te stellen omdat er veel onzekerheden en meningsverschillen bestaan over omstandigheden, personen en data. Onderstaande tabel probeert een volledig overzicht te geven van alle bekende personen die aanspraak konden maken op de Utrechtse bisschopszetel of die in de loop van de geschiedenis beschouwd zijn als bisschop van Utrecht. Daarnaast zijn de geestelijken opgenomen die het bestuur over het grondgebied van het Utrechtse bisdom waarnamen in tijden waarin het bisdom de facto niet bestond, zoals de eeuwen tussen de Hervorming en het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie.

De eerste kolom geeft als leidraad de officiële telling van Utrechtse (aarts)bisschoppen aan zoals die in de late middeleeuwen voor het eerst is vastgesteld en sindsdien is voortgezet. Hierbij moet worden aangemerkt dat verschillende vroege bisschoppen hypothetisch zijn; bovendien zijn in de telling ook geestelijken opgenomen die strikt genomen geen bisschop van Utrecht waren (Willibrord, Bonifatius en Gregorius). Zij werden beschouwd als 'leiders van de Utrechtse kerk' in de tijd dat er van een gevestigd bisdom Utrecht nog geen sprake was. De officiële lijst is aangevuld met geestelijken die bijvoorbeeld wel door de kapittels tot bisschop gekozen zijn maar niet door de paus benoemd, of wel door de paus benoemd maar niet in functie getreden.

Grondleggers

	Naam	Periode	Opmerkingen
1	Willibrord	695-739	Aartsbisschop der Friezen met zetel in Utrecht. Heilig verklaard
2	Bonifatius	739-754	Aartsbisschop der Oost-Franken. Is eeuwenlang beschouwd als de opvolger van Willibrord en de verantwoordelijke voor de Utrechtse kerk na diens dood. Hij stelde naar eigen zeggen een bisschop in Utrecht aan en verdedigde de Utrechtse kerk tegen de aanspraken van de bisschop van Keulen. Gedood en heilig verklaard
	Wiro van Roermond	739?-752	Onzeker, misschien dezelfde als Wiro. Wellicht nam hij als wijbisschop de leiding van de Utrechtse kerk waar
	Eoban	753-754	Onzeker. Wellicht nam hij als wijbisschop de leiding van de Utrechtse kerk waar.Heilig verklaard
3	Gregorius	754-776	Leider van de Utrechtse kerk maar geen bisschop. Desondanks werd hij opgenomen in de officiële bisschoppenlijst. Heilig verklaard

Bisschoppen

	Naam	Periode	Opmerkingen
4	Alberik I	ca. 776-784	Ook genaamd Alfric. Heilig verklaard
5	Theodard	ca. 784-ca. 790	Eigenlijke naam Theutbert/-brecht
6	Hamacar	ca. 790-806
7	Ricfried	806-815/816
8	Frederik I	815/816-835/837	Vermoord en heilig verklaard
9	Alberik II	838-844
	Eginhard	ca. 845
10	Liudger	ca. 848-ca. 854
	Craft	ca. 854	Weigerde zijn benoeming
11	Hunger	ca. 854-866	Vluchtte voor de Noormannen uit Utrecht. Heilig verklaard
	Alfried	ca. 866-867/879	Regeerde in ballingschap
12	Adelbold I	867/879-898	Ook genaamd Odilbald. Regeerde in ballingschap
13	Egilbert	899	Ook genaamd Engelbert of Egibold. Regeerde in ballingschap
14	Radboud	899-917	Regeerde in ballingschap. Heilig verklaard
15	Balderik	918-975	Keerde terug naar Utrecht
16	Folcmar	976-990	Ook genaamd Poppo
17	Boudewijn I	990-995
18	Ansfried	995-1010	Heilig verklaard

Bisschoppen met wereldlijke macht (prins-bisschoppen)

	Naam	Periode	Opmerkingen
19	Adelbold II	1010-1026	Verwierf als eerste bisschop grafelijke rechten
20	Bernold	1027-1054	Heilig verklaard
21	Willem I (van Gelre)	1054-1076
22	Koenraad	1076-1099	Vermoord
23	Burchard	1100-1112
24	Godebald	1114-1127
25	Andries van Cuijk	1128-1139
26	Hartbert van Bierum	1139-1150
	Frederik van Berg	1150-1151	Tegenbisschop. Werd later aartsbisschop van Keulen
27	Herman van Horne	1150-1156
28	Godfried van Rhenen	1156-1178
29	Boudewijn II (van Holland)	1178-1196
30	Arnold I (van Isenburg)	1196-1197
31	Dirk I (van Holland)	1196-1197	Tot 1197 tegenbisschop
32	Dirk II (van Are)	1197-1212
33	Otto I (van Gelre)	1212-1215
34	Otto II (van Lippe)	1216-1227
35	Wilbrand van Oldenburg	1227-1233	Overgeplaatst vanuit Paderborn
36	Otto III (van Holland)	1233-1249	Elect tot 1245
37	Gozewijn van Randerath	1249-1250	Elect. Trok zich terug
38	Hendrik I (van Vianden)	1249-1267
39	Jan I (van Nassau)	1268-1290	Elect. Afgezet door paus Nicolaas IV
40	Jan II (van Sierck)	1291-1296	Overgeplaatst naar Toul
41	Willem II (Berthout)	1296-1301	Gedood in de slag op de Hoge Woerd
	Adolf II (van Waldeck)	1301	Kandidaat-bisschop. Werd bisschop van Luik
42	Gwijde van Avesnes	1301-1317
43	Frederik II (van Sierck)	1317-1322
44	Jacob van Oudshoorn	1322
	Jan van Bronkhorst	1322	Kandidaat-bisschop
45	Jan III (van Diest)	1322-1340
	Jan van Bronkhorst	1341	Kandidaat-bisschop
46	Nicolaas Capocci	1341	Trok zich terug. Later bisschop van Urgell en van Frascati
47	Jan van Arkel	1342-1364	Overgeplaatst naar Luik
48	Jan V (van Virneburg)	1364-1371	Overgeplaatst vanuit Münster
	Zweder Uterlo	1371	Kandidaat-bisschop
49	Arnold II (van Horne)	1371-1378	Overgeplaatst naar Luik
	Reinoud van Vianen	1378-1380	Tegenbisschop
50	Floris van Wevelinkhoven	1378-1393	Overgeplaatst vanuit Münster
51	Frederik III (van Blankenheim)	1393-1423	Overgeplaatst vanuit Straatsburg
	Rhabanus van Helmstatt	1424-1425	Trok zich terug. Bisschop van Spiers en later aartsbisschop van Trier
52	Zweder van Culemborg	1423-1432	Tot 1425 tegenbisschop. Werd door paus Eugenius IV verheven tot aartsbisschop van Cesarië
53	Rudolf van Diepholt	1423-1455	Tot 1432 tegenbisschop. Tevens bisschop van Osnabrück
	Walraven van Meurs	1434-1448	Tegenbisschop. Werd bisschop van Münster
54	Gijsbrecht van Brederode	1455-1456	Elect. Afgezet
55	David van Bourgondië	1456-1496	Overgeplaatst vanuit Terwaan
	Engelbert van Kleef	1482-1483	Ruwaard
56	Frederik IV (van Baden)	1496-1517	Afgezet
57	Filips van Bourgondië	1517-1524
58	Hendrik II (van Beieren)	1524-1529	Elect. Droeg de wereldlijke macht in het Sticht over aan keizer Karel V en gaf zijn zetel op. Tevens bisschop van Worms en Freising

Bisschoppen

	Naam	Periode	Opmerkingen
59	Willem III (van Enckenvoirt)	1529-1534	Kardinaal vanaf 1523. Tevens bisschop van Tortosa
60	George van Egmont	1534-1559

Aartsbisschoppen

	Naam	Periode	Opmerkingen
	Adriaan van Renesse van Wulven	1559	Benoemd door Filips II, maar gestorven voordat zijn benoeming kon worden bekrachtigd door de paus
61	Frederik V Schenck van Toutenburg	1561-1580
	Herman van Rennenberg	1580-1585	Benoemd door Filips II; benoeming niet bekrachtigd door de paus
	Jan van Bruhesen	1592-1600	Benoemd door Filips II; benoeming niet bekrachtigd door de paus

Oud-katholieke aartsbisschoppen

Zie de Lijst van aartsbisschoppen van Utrecht in de oudkatholieke traditie vanaf 1561.

Hollandse Zending

Zie de Lijst van apostolisch vicarissen en vicesuperiores van de Hollandse Zending.

(Rooms-katholieke) aartsbisschoppen

	Naam	Periode	Opmerkingen
62	Joannes Zwijsen	1853-1868	Tevens bisschop van 's-Hertogenbosch
63	Andreas Ignatius Schaepman	1868-1882
64	Petrus Matthias Snickers	1883-1895	Voorheen bisschop van Haarlem
65	Henricus van de Wetering	1895-1929
66	Joannes Henricus Gerardus Jansen	1930-1936
67	Johannes de Jong	1936-1955	Kardinaal vanaf 1946
68	Bernardus Johannes Alfrink	1955-1975	Kardinaal vanaf 1960
69	Johannes Gerardus Maria Willebrands	1975-1983	Kardinaal vanaf 1969
70	Adrianus Johannes Simonis	1983-2007	Voorheen bisschop van Rotterdam. Kardinaal vanaf 1985
71	Willem Jacobus Eijk	vanaf 2008	Voorheen bisschop van Groningen-Leeuwarden. Kardinaal vanaf 2012

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

C. Pijnacker Hordijk, Lijsten der Utrechtsche prelaten voor 1300 (Groningen, 1911)
De Katholieke Encyclopaedie (Amsterdam, 1938)
R.R. Post, Geschiedenis der Utrechtsche bisschopsverkiezingen tot 1535 (Bijdragen Instituut voor Middeleeuwse Geschiedenis van de Rijksuniversiteit Utrecht 19) (Utrecht, 1933)
J.E.A.L. Struick, Utrecht door de eeuwen heen (Utrecht / Antwerpen, 1971)
W. Jappe Alberts en S. Weinfurter, 'Traiectum' in: S. Weinfurter en O. Engels (red.), Series episcoporum ecclesiae catholicae occidentalis, deel V-1: Archiepiscopatus Coloniensis (Stuttgart, 1982), p. 167-205
M.Chr.M. Molenaar en G.A.M. Abbink, Dertienhonderd jaar bisdom Utrecht (Baarn, 1995)
C. Dekker (red.), Geschiedenis van de provincie Utrecht (Utrecht, 1997)
R.E. de Bruin e.a. (red.), Een paradijs vol weelde. Geschiedenis van de stad Utrecht (Utrecht, 2000)
C. Brodkorb en E. Gatz, Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1198 bis 1448. Ein biographisches Lexikon (Berlijn, 2001)

↑ Zie de Lijst van oudkatholieke aartsbisschoppen van Utrecht.

[1] Zie de Lijst van oudkatholieke aartsbisschoppen van Utrecht.

[1]