Mat '24

Materieel '24 was een serie elektrisch spoorwegmaterieel van de Nederlandse Spoorwegen. Na de komst van het elektrische stroomlijnmaterieel sinds 1935 werd de benaming van dit materieel Blokkendozen, naar het hoekige model. Sommige NS-ers en spoorwegbelangstellenden spraken steevast over "(elektrisch) buffermaterieel", ter onderscheiding van de gestroomlijnde, bufferloze elektrische treinstellen van de types Mat '35, Mat '36 en Mat '40.

Mat '24
Blokkendoos mC 9002 'Jaap'
Aantal	261 rijtuigen
Fabrikant	Werkspoor, HAWA, Beijnes, Görlitz
Bouwjaar	1924 - 1933
Spoorwijdte	1435 mm
Techniek
Aandrijving	gelijkstroom (rijweerstanden) (m.u.v. 9204; zie tekst)
Vermogen	662 kW per motorrijtuig
Portaal    Openbaar vervoer Verkeer & Vervoer

Elektrische trein van de NS van het type Materieel '24 te Amsterdam CS; circa 1927. Vooraan motorwagen BD 9012. Collectie van het Utrechts Archief.

Trein bestaande uit buffermaterieel ('blokkendozen', mat '24) bij het Amsterdamse Centraal Station; 1953.

Elektrische trein type Materieel '24 met stuurstandrijtuig voorop te Utrecht C.S.; 23 januari 1958.

Bij het ontwerp van dit materieel in 1924 werd gebruikgemaakt van de ervaringen die waren opgedaan met het eerste elektrische materieel in Nederland, het ZHESM-materieel uit 1908 dat gebruikt werd op de spoorlijn Rotterdam Hofplein - Scheveningen (Hofpleinlijn).

Kenmerken

Met de motorrijtuigen en rijtuigen werden min of meer vaste combinaties (treinstammen) gevormd, meestal bestaande uit twee motorrijtuigen in treinschakeling en twee of drie tussenrijtuigen. De motorwagens waren aanvankelijk aan één zijde voorzien van een stuurstand. Ter vergroting van de inzetbaarheid werden later ook motorrijtuigen afgeleverd die waren voorzien van een vouwbalg, met daarnaast een (naar hedendaagse maatstaven krappe) bestuurderscabine.

Door de aanwezigheid van buffers en schroefkoppelingen kon dit materieel ook in getrokken treinen worden ingezet. Andersom konden ook andere typen rijtuigen, indien voorzien van een stuurstroomleiding, in blokkendoostreinen worden ingezet. Dit was vanaf 15 mei 1928 het geval in treinen op de Oude Lijn, waarin CIWL-restauratierijtuigen waren opgenomen.

Samenstelling en nummering

De Blokkendozen zijn elektrisch buffermaterieel en bestaan uit een groot aantal verschillende soorten motorrijtuigen en volgrijtuigen. Het totaal aantal geproduceerde blokkendozen komt op 259 stuks. Hieronder een overzicht van deze verschillende deelseries:

Oorspronkelijke varianten

Aanduiding	Aantal	Serie	Uitvoering	Opmerking
mBD	30	9001 - 9030	Motorrijtuig met bagageafdeling en 2e klasse (40 plaatsen) met bagageruimte
mCd	47	9401 - 9447	Motorrijtuig 3e klasse (88 plaatsen) met aan een zijde een stuurstand en doorgangsmogelijkheid
mC	38	9001 - 9038	Motorrijtuig 3e klasse (88 plaatsen) met aan een zijde een stuurstand, zonder doorgangsmogelijkheid
mABD	4	9001 - 9004	Motorrijtuig 1e en 2e klasse met extra bagageruimte	Gebouwd voor inzet op Haarlem - IJmuiden
mBD	11	9151 - 9161	Motorrijtuig met bagageafdeling en 2e klasse (32 plaatsen) met extra bagageruimte
Aec	27	8501 - 8527	Tussenrijtuig 1e klasse (42 plaatsen)
Bec	33	8501 - 8533	Tussenrijtuig 2e klasse (64 plaatsen)	De 8503 - 8512 zijn de voormalige B 7501 - 7510, de eerste serie geheel stalen rijtuigen van de NS, gebouwd als proef voor de internationale dienst.
Cec	55	8501 - 8555	Tussenrijtuig 3e klasse (88 plaatsen)
ABec	11	8501 - 8511	Tussenrijtuig 1e en 2e klasse voorzien van midden-instapbalkon	Gebouwd voor de lijn Amsterdam-Rotterdam
Ces	3	8101 - 8103	Stuurstandrijtuig 3e klasse (88 plaatsen) met doorloopmogelijkheid	Gebouwd voor inzet op Haarlem - IJmuiden

Verbouwingen jaren dertig

In de jaren dertig werden enkele verbouwingen aan Mat '24 uitgevoerd, zodat het materieel beter voldeed aan de toenmalige vervoersbehoeften. De wit-groene kleurstelling van de treinen werd gewijzigd in groen, aangezien dit minder besmettelijk was voor vuil.

Nieuwe aanduiding	Aantal	Serie	Oude aanduiding	Verbouwing
ABec	4	8521 - 8524	Aec	Verbouwing van alleen 1e, naar 1e en 2e klasse
Bec	3	8525 - 8527	Aec	Verbouwing van 1e naar 2e klasse
Ce8c	10	8522 - 8531	Bec	Verbouwing van 2e naar 3e klasse

Verbouwing tot getrokken rijtuigen en losse dienstwagens

Nadat in 1959 de laatste Blokkendozen als elektrisch buffermaterieel werden ingezet, was de rol van de diverse (motor)rijtuigen nog niet uitgespeeld op het spoorwegnet. Geleidelijk werd in de jaren vijftig een groot deel van het materieel blauw geschilderd en ingezet als getrokken rijtuigen. Hierbij werden van de motorrijtuigen de motoren en stroomafnemers verwijderd. Inzet vond hierbij plaats in verschillende reizigerstreinen. Daarnaast werden de rijtuigen ingezet in militaire verlofgangerstreinen.

Nieuwe aanduiding	Aantal	Serie	Oude aanduiding
AB	9	5611 - 5619	ABecm
A	20	5001 - 5008, 5501 - 5512	Aec
AB	13	5101 - 5111, 5601 - 5602	Bec
B	8	5201 - 5208	Bec/Ce8C
B	45	5211 - 5241, 5701 - 5714	Cec
Bz	2	5301 - 5302	Ces
Bz	36	5831 - 5866	mCd
Bz	51	5801 - 5851	mC
BDz	8	5901 - 5908	mBD

Naast de verbouwingen van een groot aantal rijtuigen en een deel van de motorrijtuigen tot getrokken rijtuigen, werd een deel van de motorrijtuigen met bagageruimte verbouwd tot dienstwagens voor de NS (mDW) en de PTT (Motorposten). De dienstrijtuigen werden onder meer gebruikt voor het wegleren van machinisten, ATB-meetrijtuig en als railslijpwagen. Met de indienststelling van 35 nieuwe Motorposten in 1965 werden de Blokkendoos-motorposten buiten dienst gesteld.

Motorpostrijtuig 9201 kort na de verbouwing te Haarlem; 24 september 1956.

De mBD 9006 'Jules' bij de Wagenwerkplaats Amersfoort tijdens de Spoorparade Amersfoort.

Motordienstwagen Jules (ex-mBD 9006) in Rotterdam.

Blokkendozen-treinstel in Station Haarlem.

Nieuwe aanduiding	Aantal	Serie	Oude aanduiding
mP	13	9201 - 9213	mBD/mCD
mP	8	9221 - 9228	mB4D
mP	4	9231 - 9234	mABD
mDW	5	169306 - 169310	mC

Inzet

Het materieel was in eerste instantie bedoeld om gebruikt te worden op de spoorlijn Amsterdam - Rotterdam (Oude Lijn), die in 1924-'27 geëlektrificeerd werd. Daarnaast werd in 1927 de IJmondlijn geëlektrificeerd. In de loop der tijd was het materieel op een groot deel van het geëlektrificeerde net te zien.

Inzet voor 1931

Tot de elektrificatie van de Zaanlijn in 1931 waren er in totaal 193 rijtuigen beschikbaar. Deze rijtuigen werden in de volgende volgorde samengesteld:

• 6 7-wagentreinstellen mBD + Bec + Bec + Aec + mCd + Cec + mC
• 11 6-wagentreinstellen mBD + Bec + Aec + mCd + Cec + mC
• 11 8-wagentreinstellen mBD + Bec + Aec + mCd + Cec + mC (waarvan 2 reservetreinen)
• 4 3-wagentreinstellen mBD + CeC + mC (IJmondlijn)

Inzet na 1931

In 1931 kwam er nog een nalevering in verband met de elektrificatie van de spoorlijn Amsterdam - Alkmaar (Zaanlijn). Er werden tussen 1923 en 1932 door diverse fabrieken totaal 130 motorrijtuigen en 129 rijtuigen afgeleverd.

Elektrische trekkrachten

De NS had in de Tweede Wereldoorlog nog geen elektrische locomotieven in dienst, hoewel contacten met leveranciers al liepen en na de oorlog resulteerden in de 1000-serie. Al in de zomer van 1940 ontstonden tekorten aan stoomlocomotieven voor het trekken van goederentreinen. Doordat dieseltreinen buiten dienst werden gesteld wegens motorbrandstoftekort, materiaalgebrek in de werkplaatsen, verplicht onderhoud aan stoomlocomotieven van de Deutsche Reichsbahn en toegenomen vervoer waren meer trekkrachten nodig. Voor het trekken van zware goederentreinen op het Middennet en de Oude Lijn werden van het Blokkendoosmaterieel vijf formaties van drie motorrijtuigen gemaakt. Hiermee werden vooral de zware kolentreinen afkomstig van de Limburgse mijnen tussen Eindhoven en het westen van Nederland getrokken. In 1942 nam door een strenge winter en een dientengevolge hoge defectenstand het tekort aan locomotieven dusdanig toe, dat het aantal combinaties met acht werd uitgebreid.

Buitendienststelling

Nadat in het midden van de jaren vijftig nieuw materieel van het type Mat '54 en getrokken rijtuigen Plan E werd afgeleverd, werd tussen 1955 en 1960 het grootste deel van de motorrijtuigen tot getrokken rijtuigen verbouwd, waarbij de tractiemotoren en de stroomafnemers werden verwijderd. In 1959 reden de laatste elektrische Blokkendoostreinen voor reizigersvervoer. De laatste getrokken Blokkendoosrijtuigen reden in 1972 in reizigerstreinen. Nadien zijn diverse rijtuigen verkocht aan museumspoorlijnen, onder andere de Veluwsche Stoomtrein Maatschappij, de Stoomtrein Goes-Borsele en de ZLSM.

Tweede leven

Duitsland

Na de Tweede Wereldoorlog zijn diverse rijtuigen in het Oostblok achtergebleven. In de voormalige DDR zijn in de jaren tachtig en negentig nog diverse blokkendoosrijtuigen teruggevonden.

Museummaterieel

Tweewagenstel mBD 9107 en Ces 8104 te Heerhugowaard.

Museumblokkendoostrein met voorop stuurstandrijtuig Ces 8104, de Cec 8553 als middelste rijtuig en motorwagen mBD 9107 achteraan, tussen Halfweg en Spaarnwoude op een rit vanwege 175 jaarspoorwegen in Nederland tussen Amsterdam en Haarlem; 20 september 2014.

Museum Blokkendoostreinstel als 'Heimwee Express' tussen Den Dolder en Soestduinen; 2014.

NS mC 9002 tijdens een proefrit te Elst op 16 april 2023.

Rijtuigen, met mC 9015 voorop, bij de SGB te Goes.

In de jaren tachtig werd, uit onderdelen van diverse rijtuigen, een elektrisch museumstel geconstrueerd, bestaande uit een motorrijtuig en een rijtuig met stuurstand. Dit stel werd in 1989 geheel gerestaureerd in dienst gesteld. In 1994 werd nog een tussenrijtuig, voorzien van restauratieafdeling, toegevoegd om de verhuurbaarheid voor gezelschappen te vergroten. Dit materieel bevindt zich thans in de collectie van het NSM te Utrecht.

Het tweewagenstel bestond in eerste instantie uit het motorrijtuig mBD 9107 en het stuurstandrijtuig Ces 8104. Dit laatste rijtuig heeft voordien nooit bestaan: de serie bestond uit de Ces 8101 tot en met de Ces 8103, gebouwd door Beijnes te Haarlem. Voor het museumtreinstel is in de Hoofdwerkplaats Amersfoort uit diverse restanten van oude blokkendoosrijtuigen aan het eind van de 20e eeuw een "nieuwe" Ces aan deze serie toegevoegd: de Ces 8104.

Het later toegevoegde tussenrijtuig Cecr 8553 heeft de voordien nooit gebruikte aanduiding 'r' gekregen, voor restauratie.

Ook een der motordienstwagens (de Jaap) werd in de jaren negentig door de Hoofdwerkplaats Haarlem als museumrijtuig gerestaureerd. Dit rijtuig mC 9002 is teruggebracht in de oorspronkelijke kleurstelling crème-groen uit de jaren twintig en kan samen met het museumstel van het Spoorwegmuseum een vierrijtuigstel vormen. Op 10 oktober 2021 is de Jaap overgedragen aan Stichting 2454 CREW die de trein opnieuw heeft gereviseerd omdat deze enkele jaren had stilgestaan. Vanaf mei 2023 is het rijtuig ondergebracht bij de Stoomtram Hoorn-Medemblik. Vanuit Hoorn kunnen nu ritten worden gemaakt.

De Jules, van oorsprong motorrijtuig mBD 9006, de andere motordienstwagen die in 1968 eerst de naam Bromvlieg droeg, kreeg in 1966 het nummer 3084-9782-802-6. In 1969 werd deze omgedoopt tot Jules. Halverwege de jaren '60 werd er een experimentele thyristor-chopper van de Britse firma AEI (later GEC) ingebouwd voor de vermogensregeling van de tractiemotoren. In geval van een storing kon er omgeschakeld worden naar de reguliere vermogensregeling met rijweerstanden. De chopperinstallatie is later weer verwijderd. In 1976 is de Jules omgebouwd tot ATB-meetrijtuig en in de gele kleurstelling geschilderd. In 1992 werd dit rijtuig buiten dienst gesteld, waarna het in 1997 door de STIBANS werd verworven en in de bruine kleurstelling geschilderd als motorpostrijtuig mP 9204. Dit rijtuig is niet rijvaardig en staat op het terrein van de Wagenwerkplaats in Amersfoort.

De Blokkendoosrijtuigen in gebruik bij de Stoomtrein Goes-Borsele (SGB) en de Veluwsche Stoomtrein Maatschappij (VSM) worden getrokken door een stoomlocomotief. Tevens staan er op een camping te Eext nog een motorrijtuig en twee getrokken rijtuigen zonder museale status.

Op 3 november 2006 werd voor het eerst met een Museumblokkendoostrein bestaande uit zes rijtuigen gereden. Deze trein bestond uit de mC 9002, de drie rijtuigen van het Spoorwegmuseum en twee tussenrijtuigen van de SGB. Hiermee werd vanuit Haarlem een rit van meer dan 1000 km door het land gemaakt om geld in te zamelen voor een goed doel.

Op 7 december 2013 werd er op het traject Zwolle – Lelystad een viertal ritten gemaakt met Blokkendoosrijtuigen ter gelegenheid van de eerste verjaardag van de Hanzelijn. 150 inwoners van omliggende steden ontvingen hiertoe een speciaal treinkaartje van de Nederlandse Spoorwegen.

Overzicht Museummaterieel

Nummer	Bij	Opmerking	Afbeelding
Bd 7507	SGB	Voorheen Bec 8509
Ces 8104	NSM	Stuurstandrijtuig behorend bij mBD 9107. Opgebouwd uit mCd 9411.
Bec 8501	VSM	In eerste instantie bij SSTT. In 1984 naar VSM.
Cec 8503	VSM
Cec 8505	VSM
Cec 8512	Camping De Schaopvolte in Eext
Aec 8508	VSM	Voormalig rijtuig NS Ae4c3 8508, verbouwd tot montagewagen bij NS in 1957 met nummer 165 080 en later UIC 80 84 974 1618. In eerste instantie bij SGB. Op 12 januari 2015 naar de VSM.
Aec 8514	Camping De Schaopvolte in Eext
Cec 8524	SGB	Voorheen rijtuig B 133
Bec 8527	VSM	Aanwezig als WR 8527
Cec 8533	SGB	Voorheen rijtuig B 134
Cec 8535	VSM
Cec 8536	VSM
Cec 8543	SGB	Voorheen Hoogovens Excursietrein 76102; daarvoor B 8151 / 5704.
Cec 8553	NSM	Vormt samen met Ces 8104 en mBD 9107 een treinstel. Rijtuig Cec 8553 wordt gebruikt als middelste rijtuig van de Museumblokkendoostrein.
mC 9002	2454 CREW	In 1950 vernummerd tot mC 9452. Voormalige motordienstwagen 169306, die vanaf 1967 werd gebruikt voor wegleerritten vanuit het depot Eindhoven als 30 84 978 2 500-7, samen met de mC 9012 (later mC 9462, mB 9462, mDW 169310, 30 84 978 2 501-3). Begin oktober 2021 overgegaan van werkgroep mC 9002 jaap naar stichting 2454CREW
mBD 9006	Wagenwerkplaats Amersfoort	In de jaren dertig vernummerd naar BD 9106, in 1945 CD 9106. In 1956 weer BD 9106. In 1957 verbouwd tot mP 9204. In 1968 vernummerd naar 978 2 812, een jaar later 978 1 802. In 1976 vernummerd naar 978 1 601.
mC 9014	STAR	Aanwezig als C 147. In 2017 verkocht aan M.IJ.S.M., station Marrum-Westernijkerk.
mC 9015	SGB	Aanwezig als B 137
mC 9037	Camping De Schaopvolte in Eext
mBD 9021	Wagenwerkplaats Amersfoort	Voorheen Stibans
mBD 9107	NSM	Heeft de kop van de BD 9016 ('Jim'); vormt samen met Ces 8104 (en Cec 8553) een treinstel.
mCd 9410	NSM	Reed eerder in de Hoogovens Excursietrein als 76105. In gebruik als restaurant bij het Nationaal Smalspoormuseum.
mCd 9415	Spoorzone Tilburg	In 2016 overgenomen van de SGB (rijtuig C 139; wordt gebruikt als restaurant).
mCd 9443	Spoorzone Tilburg	In 2014 overgenomen van de SGB (rijtuig RB 136; wordt gebruikt als hotel).

Bronnen, noten en/of referenties

• Van Wijck Jurriaanse, N.J.: Van stoom tot stroom. De Alk, Alkmaar, 1980. ISBN 90 6013 906 2
• Carel van Gestel, Bert van Reems, Lex Tempelman: Elektrische treinen in Nederland, deel 1. De Alk, Alkmaar, 1992. ISBN 90 6013 989 5
• Stalen rijtuigen van de Nederlandse Spoorwegen - Martijn Haman
• Nicospilt.com - Foto's van Mat '24 - Nico Spilt
• Mat'24 - Materieel 1924 (Blokkendoos) - Railwiki

Mediabestanden

Zie de categorie Mat '24 van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Motorrijtuigen van de Nederlandse Spoorwegen

ZHESM-materieel · Mat '24 · Verbrandingsmotorrijtuigen omBC · Stroomlijnmotorrijtuig omBC · Blauwe Engel · Kameel · Motorpost · DH 1 (Wadloper) · mDDM

Rijtuigen van de Nederlandse Spoorwegen

Nederlandse treinstellen