Bosbessen-dennenbos

Bosbessen-dennenbos
	Een zomeraspect van de associatie
Syntaxonomische indeling
Klasse:	Vaccinio-Piceetea; (klasse van naaldbossen)
Orde:	Vaccinio-Piceetalia; (orde van naaldbossen)
Verbond:	Dicrano-Pinion; (verbond van naaldbossen)
Associatie
	Vaccinio-Pinetum; Juraszek 1927
	Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Het bosbessen-dennenbos (Vaccinio-Pinetum) is een associatie uit het verbond van naaldbossen (Dicrano-Pinion). Het is een bosgemeenschap die voorkomt op droge, voedselarme en zure zandbodems en die gekenmerkt wordt door een goed ontwikkelde boomlaag met dominantie van naaldbomen, meestal grove den.

Het is het meest voorkomende naaldbos in Nederland en Vlaanderen maar ontstaat er zelden spontaan; meestal ontwikkelt het zich uit naaldhoutaanplantingen.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Vaccinio myrtilli-Pinetum sylvestris Juraszek 1928
Leucobryo-Pinetum

Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r44Aa03

De wetenschappelijke naam Vaccinio-Pinetum is afgeleid van de botanische namen van twee belangrijke soorten in de associatie. Dit zijn rode bosbes (Vaccinium vitis-idaea) en grove den (Pinus sylvestris).

Fysiognomie

Close-up van de kruidlaag met blauwe en rode bosbes. In de onderliggende moslaag ziet men hier vooral fraai haarmos.

Het bosbessen-dennenbos lijkt van alle associaties uit de klasse van naaldbossen het meest op een volwaardig bos. De boomlaag is 10–15 m hoog en wordt overheerst door naaldbomen, meestal grove den. De toplaag laat (behalve bij fijnsparren) veel licht door, waardoor de struiklaag en kruidlaag meestal goed ontwikkeld zijn. Die struiklaag bestaat uit loofstruiken en jonge loofbomen, tenminste in natuurlijke bossen.

In de kruidlaag zijn vaak dwergstruiken als struikhei en blauwe bosbes bepalend. De moslaag is weinig tot zeer goed ontwikkeld, dat laatste vooral bij lorkenbossen.

Ecologie

Het bosbessen-dennenbos komt voor op droge tot vochtige, oligotrofe, zure zandgronden. Het betreft podzolgronden die meestal zijn bedekt met een dikke laag mor.

Deze vegetatie kan natuurlijk geëvolueerd zijn uit korstmossen-dennenbossen, maar ontwikkelt zich meestal uit naaldhoutaanplantingen. In de Lage Landen zal ze door natuurlijke successie geleidelijk overgaan in een berken-eikenbos. Na kaalkap van het bosbessen-dennenbos kan de wilgenroosje-associatie ontstaan.

Net zoals bij andere wintergroene naaldbostypen is het bosbessen-dennenbos bij uitstek geschikt om fijnstof uit de lucht te filteren.

Subassociaties in Nederland en Vlaanderen

Binnen het bosbessen-dennenbos worden in Nederland en Vlaanderen drie subassociaties onderscheiden.

Typische subassociatie

De typische subassociatie (Vaccinio-Pinetum typicum) heeft de hoogste presentie van rode bosbes en blauwe bosbes. In Nederland (conform de rVvN) gebruikt men voor deze subassociatie de syntaxoncode r44Aa03a.

Subassociatie met bochtige smele

Een subassociatie met bochtige smele (Vaccinio-Pinetum deschampsietosum) heeft overwegend grassen in de kruidlaag, vooral bochtige smele (Avenella flexuosa), die voorkomt in drogere delen van de vegetatie. In Nederland (conform de rVvN) gebruikt men voor deze subassociatie de syntaxoncode r44Aa03b.

Subassociatie met pijpenstrootje

Een subassociatie met pijpenstrootje (Vaccinio-Pinetum molinietosum) komt voor op de vochtigere delen en wordt gekenmerkt door pijpenstrootje. In Nederland (conform de rVvN) gebruikt men voor deze subassociatie de syntaxoncode r44Aa03c.

Verspreiding

Zomeraspect van een dicht, grazig bosbessen-dennenbos in Polen.

Het verspreidingsgebied van het bosbessen-dennenbos omvat grote delen van Centraal-Europa (Duitsland, Polen); enkel daar geldt het als climaxvegetatie. Naar het westen toe komt zij enkel in gefragmenteerde vorm voor en kan daar enkel blijven bestaan door nieuwe aanplant.

In Nederland is ze algemeen in de stuifzanden op de hogere zandgronden en zeldzaam in de duinen. Het is goed vertegenwoordigd in de bosaanplanten in het Waddendistrict, vooral op Terschelling komt het nog veelvuldig voor.

Ook in Vlaanderen is deze gemeenschap algemeen op zandgronden in de Kempen.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

Grove den

Wilde lijsterbes

Dennenorchis

Bochtige smele

Smalle stekelvaren

Gewoon gaffeltandmos

Kussentjesmos

De associatie heeft geen specifieke kentaxa, en ook de kensoorten van de klasse van naaldbossen en het verbond van naaldbossen zijn slecht vertegenwoordigd. Ze kan wel eenvoudig worden onderscheiden van de andere in de Lage Landen aanwezige naaldhoutgemeenschappen door een groot aantal differentiërende soorten.

De grove den is de meest voorkomende boom, maar kan in aanplantingen vervangen zijn door lorken (meestal Europese lariks, Japanse lariks of een hybride van beide), fijnspar, douglasspar of andere exotische soorten. In natuurlijke omstandigheden komt ook de zomereik frequent voor.

Daarnaast vinden we vooral soorten van droge heide, zoals struikhei, blauwe bosbes, bochtige smele en pijpenstrootje, naast soorten van stikstofrijkere standplaatsen zoals smalle en brede stekelvaren. Bij de mossen zijn vooral gewoon gaffeltandmos, bronsmos en heideklauwtjesmos meestal aanwezig. Het kussentjesmos, dat mee de naam van de associatie bepaald, komt vreemd genoeg slechts sporadisch voor.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste taxa voor Nederland en Vlaanderen.

Boomlaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kV	> 60%	grove den	Pinus sylvestris
	> 70%	zomereik	Quercus robur
	> 50%	ruwe berk	Betula pendula
	> 30%	Japanse goudlarix	Pseudolarix kaempferi
	> 20%	zachte berk	Betula pubescens
	> 10%	Amerikaanse eik	Quercus rubra
	> 10%	beuk	Fagus sylvatica

Struiklaag

Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
dA	> 60%	wilde lijsterbes	Sorbus aucuparia	t.o.v. het gaffeltandmos-jeneverbesstruweel en korstmossen-dennenbos
dA	> 40%	sporkehout	Frangula alnus	t.o.v. het korstmossen-dennenbos
	> 30%	Amerikaanse vogelkers	Prunus serotina

Kruidlaag

Kensoort	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kK		< 10%	dennenorchis	Goodyera repens
	dA	> 80%	bochtige smele	Avenella flexuosa	t.o.v. het gaffeltandmos-jeneverbesstruweel en korstmossen-dennenbos
	dA	> 40%	smalle stekelvaren	Dryopteris carthusiana	t.o.v. het korstmossen-dennenbos
		> 40%	pijpenstrootje	Molinia caerulea
	dA	> 40%	blauwe bosbes	Vaccinium myrtillus	t.o.v. het gaffeltandmos-jeneverbesstruweel en korstmossen-dennenbos
		> 30%	rankende helmbloem	Ceratocapnos claviculata
	dA	> 30%	brede stekelvaren	Dryopteris dilatata	t.o.v. het korstmossen-dennenbos
		> 30%	gewone braam	Rubus fruticosus
		> 20%	struikhei	Calluna vulgaris
		> 20%	liggend walstro	Galium saxatile
		> 20%	schapenzuring	Rumex acetosella
		> 20%	wilgenroosje	Chamaenerion angustifolium
		> 20%	wilde kamperfoelie	Lonicera periclymenum
	dA		rode bosbes	Vaccinium vitis-idaea	t.o.v. het korstmossen-dennenbos
			kraaihei	Empetrum nigrum

Moslaag

Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
	> 70%	gewoon gaffeltandmos	Dicranum scoparium
	> 60%	bronsmos	Pleurozium schreberi
	> 50%	heideklauwtjesmos	Hypnum jutlandicum
	> 40%	fraai haarmos	Polytrichum formosum
dA	> 30%	groot laddermos	Pseudoscleropodium purum	t.o.v. het korstmossen-dennenbos
	> 20%	gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum
	> 20%	fijn laddermos	Kindbergia praelonga
	> 20%	gewoon klauwtjesmos	Hypnum cupressiforme
	> 10%	gewoon pluisjesmos	Dicranella heteromalla
	> 10%	gedrongen kantmos	Lophocolea heterophylla
	> 10%	gewoon peermos	Pohlia nutans
	> 10%	krom platmos	Plagiothecium laetum
	> 10%	gewoon sterrenmos	Mnium hornum
	> 10%	boskronkelsteeltje	Campylopus flexuosus
dA		kussentjesmos	Leucobryum glaucum	t.o.v. korstmossen-dennenbos

Fotogalerij

Een herfstaspect van de typische subassociatie
Zicht op opstanden van verschillende leeftijden

Zie de categorie Vaccinio-Pinetum van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

Schaminée, J.H.J, Sýkora, K., Smits, N. & Horsthuis, M. (2010). Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland. KNNV Uitgeverij, Zeist.
K.Sýkora, 2008: Field Guide Dutch Plant Communities. Species composition and ecology
B. te Linde & L-J van den Berg (2009): Inventarisering Natura 2000 gebied 63: Bekendelle 2009. Stichting Berglinde, in opdracht van Provincie Gelderland
(en) D.L.Kelly & A.Connolly (2000): A review of the plant communities associated with scots pine (Pinus sylvestris L.) in Europe, and an evaluation of putative indicator/specialist species. Invest. Agr.: Sist. Recur. For.: Fuera de Serie n.º 1-2000
(fr) S. Muller (2005): Phytocénoses d’indigénat du Pin sylvestre sur afﬂ eurements de grès des Vosges du Nord, France. Ferrantia • 44 / 2005