Hyperodapedon

Hyperodapedon is een geslacht van uitgestorven plantenetende reptielen uit het Laat-Trias, behorende tot de orde Rhynchosauria. De oude naam Scaphonyx bleek gebaseerd op fossielen van Hyperodapedon en is tegenwoordig niet meer geldig. Hyperodapedon leefde tijdens het Boven-Trias (Carnien) en was bijna wereldwijd (kosmopolitisch) vertegenwoordigd. Fossielen werden gevonden in Zuid-Amerika, Noord-Amerika, Afrika, Europa en India. Vele andere Amniota uit het Laat-Trias waren ook kosmopolitisch, omdat in die tijd alle landmassa's verenigd waren om het Pangaea-supercontinent te vormen. Dit geslacht werd voor het eerst wetenschappelijk beschreven in 1859 met als enige soort Hyperodapedon gordoni door Thomas Huxley.

Hyperodapedon Fossiel voorkomen: Laat-Trias
Hyperodapedon
Taxonomische indeling
Rijk: Animalia (Dieren) Stam: Chordata (Chordadieren) Klasse: Reptilia (Reptielen) Onderklasse: Diapsida Infraklasse: Archosauromorpha Orde: Rhynchosauria † Familie: Rhynchosauridae †
geslacht
Hyperodapedon Huxley, 1859
H. huenei H. mariensis H. huxleyi H. gordoni H. fischeri H. sanjuanensis
Afbeeldingen op Wikimedia Commons
Hyperodapedon op Wikispecies
Portaal    Biologie Herpetologie

Kenmerken

Hyperodapedon had een stevig gebouwd lichaam met korte poten en werd tot twee meter lang. Het wanggebied was hoog en werd voornamelijk gevormd door het jukbeen en de bovenkaak. Het gepaarde tussenkaakbeen stak uit als een slagtandachtig element. De onderkaak had twee rijen tanden, de ene direct aan de bovenrand en de andere iets onder in de mond. Van bovenaf gezien was de schedel driehoekig en breder dan lang, waardoor de ontwikkeling van grote kaakspieren mogelijk was. De bovenkant van de mondholte vertoonde brede tandplaten met verschillende rijen tanden. Het kaakgewricht verhinderde bewegingen van de kaken tegen elkaar, wat resulteerde in een zeer nauwkeurige snij-inrichting. Hyperodapedon had grote klauwen op de ledematen die mogelijk werden gebruikt om wortels op te graven. Sterke kaken en een groot aantal kleine tanden stelde Hyperodapedon in staat zich te voeden met taaie planten als de zaadvaren Dicroidium. Hyperodapedon vormde samen met de dicynodonten uit de familie Kannemeyeriidae (onder andere Dinodontosaurus en Ischigualastia) de dominante herbivoren van westelijk Gondwana tijdens het Laat-Trias.

Fossielen

Het geslacht Hyperodapedon omvat zes soorten, die gedurende het Laat-Trias (circa 230-225 miljoen jaar geleden) leefden in grote delen van Pangea. Fossielen van H. fischeri zijn gevonden in de Formação Santa Maria in de Braziliaanse deelstaat Rio Grande do Sul, terwijl H. sanjuanensis bekend is uit de Formación Ischigualasto in de Argentijnse provincie San Juan. Andere vondsten zijn gedaan in Rusland, Europa en India.

Verbeelding van twee Hyperodapedons.

Classificatie

Hyperodapedon was een vertegenwoordiger van de Rhynchosauriërs, die worden gekenmerkt door hun buitengewone uitlopers van het kaakbeen. Samen met de zeer nauw verwante geslachten Teyumbaita en Isalorhynchus, vormt Hyperodapedon de taxon Hyperdapedontinae. Van Hyperodapedon werden in vergelijking met andere rhynchosauria relatief veel soorten beschreven. De typesoort H. gordoniwerd beschreven in 1859 door Thomas Huxley. Daarna werden vijf verdere soorten benoemd. Het geslacht Scaphonyx, ooit beschreven als dinosauriër, wordt nu beschouwd als het synoniem van Hyperodapedonen de Indiase soort Paradapedon huxleyi, beschreven door Richard Lydekker in 1881 sinds een analyse door Benton (1983) als Hyperodapedon huxleyi.

Cladogram der geslachten:

Rhynchosauria	Mesosuchus  Howesia  Rhynchosauridae   Rhynchosaurus  Stenaulorhynchus  Fodonyx  Hyperdapedontinae   Isalorhynchus  Teyumbaita  Hyperodapedon

Cladogram der soorten:

Hyperodapedon	H. huenei  H. mariensis  H. gordoni  H. huxleyi  H. fischeri  H. sanjuanensis

Bronnen, noten en/of referenties

Literatuur

• Burckhardt, R, 1900, I. "On Hyperodapedon gordoni": Geological Magazine, new series, decade 4, v. 7, p. 529-535.
• A. S. Woodward. 1907. "On some fossil reptilian bones from the state of Rio Grande do Sul". Revista do Museu Paulista 7:46-57
• F. v. Huene. 1942. "Die Fauna terrestrischer Wirbeltiere der oberen Trias im zentralen Indien" ["The terrestrial vertebrate fauna of the Upper Triassic in Central India"]. Zentralblatt für Mineralogie, Geologie und Paläontologie, Abteilung B: Geologie und Paläontologie 1942(8):249-255
• M. Langer, M. Boniface, G. Cuny and L. Barbieri. 2000. "The phylogenetic position of Isalorhynchus genovefae, a Late Triassic rhynchosaur from Madagascar". Annales de Paléontologie 86(2):101-127
• Max C. Langer and Cesar L. Schultz (2000). "A new species of the Late Triassic rhynchosaur Hyperodapedon from the Santa Maria Formation of South Brazil". Palaeontology 43 (6): 633–652.
• Debarati Mukherjee and Sanghamitra Ray (2014). "A new Hyperodapedon (Archosauromorpha, Rhynchosauria) from the Upper Triassic of India: implications for Rhynchosaur phylogeny". Palaeontology. In press. doi:10.1111/pala.12113
• Gentil, A. R.; Ezcurra, M. D. (2021). "Skull osteology of the holotype of the rhynchosaur Hyperodapedon sanjuanensis (Sill, 1970) from the Upper Triassic Ischigualasto Formation of Argentina". The Anatomical Record. 305 (5): 1168–1200. doi:10.1002/ar.24771. PMID 34496139. S2CID 237454269.
• Scartezini, C. A.; Soares, M. B. (2022). "Assessing the diversity of hidden dental morphology in Hyperodapedontinae rhynchosaurs (Archosauromorpha, Rhynchosauria)". Historical Biology: An International Journal of Paleobiology. in press. doi:10.1080/08912963.2021.2022133

Noten

• Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Hyperodapedon op de Duitstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.