Stilleven met schelpen en herfsttijloos
Stilleven met schelpen en herfsttijloos is een schilderij door de Noord-Nederlandse schilder Balthasar van der Ast in het Centraal Museum.
| Stilleven met schelpen en herfsttijloos | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Kunstenaar | Balthasar van der Ast | |||
| Signatuur | ·B·vander·Ast· | |||
| Jaar | Ca. 1630 | |||
| Ontstaan in | Utrecht (vermoedelijk) | |||
| Genre | Stilleven | |||
| Techniek | Olieverf op koper | |||
| Afmetingen | 10,3 × 17,2 cm | |||
| Verblijfplaats | Centraal Museum | |||
| Locatie | Utrecht | |||
| Inventarisnummer | 26357 | |||
| RKD-gegevens | ||||
| ||||
Voorstelling
bewerkenHet stelt een stilleven van schelpen voor op een stenen plint met rechtsonder een herfsttijloos, een bolgewas waarvan de bloem lijkt op die van een krokus. De schelpen (eigenlijk slakkenhuizen) kunnen worden geïdentificeerd als, van links naar rechts: een Conus pennaceus, een Murex (Murex) ternispina, een Conus capitaneus, een Phyllonotus pomum, een Chicoreus brunneus en een grote agaatslak. De schelpen kwamen van ver. De eerste en de vijfde schelp komen uit het Indopacifisch gebied en de vierde uit de Caraïben. De zesde 'schelp' is van een Afrikaanse landslak.[1] Om het stilleven te verlevendigen beeldde de schilder linksonder een wesp af en rechtsboven een aasvlieg.
In de 17e eeuw verzamelden rijke Europeanen allerlei voorwerpen voor hun kunst- en rariteitenkabinetten. Deze voorwerpen zijn in drie categorieën te verdelen: artefacta, antiquitates en naturalia. Binnen de categorie naturalia waren schelpen zeer populair. Vooral voor exotische schelpen betaalden verzamelaars hoge bedragen. Een bekende schelpenverzamelaar in de Nederlanden was de Haarlemse verzamelaar Jan Govertsz. van der Aer. Hij was zo trots op zijn schelpenverzameling dat hij zich drie keer – één normaal portret door Hendrick Goltzius en twee portraits historiés door Cornelis Cornelisz. van Haarlem – met zijn schelpen liet afbeelden. Deze populariteit bracht vroeg-17e-eeuwse schilders op het idee ze te schilderen. Om de schelpen zo natuurgetrouw weer te geven legden sommige schilders zelf een schelpenverzameling aan. In de boedelinventaris uit 26 oktober 1649 van Catharina Eliot en haar man, de schilder Jacob Marrel, bijvoorbeeld, wordt onder het kopje ‘van verffen ende andere gereetschappen tot de schilderkonst behoorende’ een aantal ‘horentgens’ vermeld.[2]
De stillevenschilder Balthasar van der Ast heeft ongeveer 200 schilderijen op zijn naam staan. Hiervan hebben minstens 125 schilderijen schelpen als hoofd- of bijwerk. Van der Ast schilderde in totaal zo'n 10 'echte' schelpenstillevens. Het exemplaar in het Centraal Museum is een van de kleinste van deze groep.
Toeschrijving en datering
bewerken
Het schilderij is middenonder gesigneerd ‘·B·vander·Ast·’. Hij schilderde het vermoedelijk aan het eind van de periode dat hij in Utrecht woonde (1619-1632). Tot het begin van de jaren '20 zijn zijn werken vaak gedetailleerd en vullen het hele beeldvlak. Composities als deze – sterk vereenvoudigd en met een monochroom-grijze achtergrond – komen voor 1625 niet voor bij Van der Ast.[3]
Herkomst
bewerkenHet werk was omstreeks 1941 in het bezit van de Amsterdamse kunsthandelaar Jan Dik jr. Op 31 mei 1944 werd het door de makelaar Erhard Göpel in Den Haag via veilinghuis Dorotheum in Wenen verkocht aan de Linzer Sammlung, een kunstverzameling aangelegd door Adolf Hitler voor het op te richten Führermuseum in Linz. Na de oorlog werd het werk als roofkunst door de geallieerden in beslag genomen en in 1946 overgedragen aan de Nederlandse overheid. Deze bracht het onder bij de Stichting Nederlands Kunstbezit, een voorloper van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. In 1953 werd het in bruikleen gegeven aan het Groninger Museum en in 1988 aan het Centraal Museum.
Externe links
- Webpagina Centraal Museum (als Stilleven met schelpen en herfsttijloos, ca. 1630)
- Webpagina Groninger Museum (als Stilleven met schelpen, 1625-1650)
- RKDimages (als Stilleven met schelpen en herfsttijloos, ca. 1630)
- Herkomst gezocht (als Stilleven met schelpen en krokus, 1610-1655)
Bronnen
- Liesbeth M. Helmus (1999) De verzamelingen van het Centraal Museum Utrecht. 5 Schilderkunst tot 1850, Utrecht: Centraal Museum, ISBN 90-73285-61-5, deel A, p. 213-217, deel B, p. 573-574, cat.nr. 5 (als Stilleven met schelpen en herfsttijloos, ca. 1630).
Tentoonstellingen
- ‘Een stuckie stilleggend goet’. Nederlandse stillevens uit de zeventiende eeuw van de Rijksdienst Beeldende Kunst te Den Haag, Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden, 15 november 1985–5 januari 1986, Het Groninger Museum voor Stad en Lande, Groningen, 1986, geen catalogus.
- De wereld binnen handbereik. Nederlandse kunst- en rariteitenverzamelingen, 1585-1735, Amsterdams Historisch Museum, Amsterdam, 26 juni-11 oktober 1992, ISBN 9071361047, p. 47, cat.nr. 66.
- La pintura holandesa del siglo de oro. La escuela de Utrecht, Banco Bilbao Vizcaya, Madrid, Banco Bilbao Vizcaya, Bilbao, Banco Bilbao Vizcaya, Barcelona, oktober 1992-februari 1993, ISBN 8486022681, p. 52, 60-61, cat.nr. 1, met afb. op p. 61.
- De keuze van Simon Levie. Oude meesters in de collectie van het Centraal Museum, Centraal Museum, Utrecht, 17 juni-10 september 1995, geen catalogus.
- Een gouden greep, Centraal Museum, Utrecht, 31 augustus-17 november 1996, geen catalogus.
- Utrechters dromen van Rome, Centraal Museum, Utrecht, 5 juli 2008-2 september 2012, geen catalogus.
- Dit is het Centraal Museum! Topstukken uit vijf collecties, Centraal Museum, Utrecht, 29 september 2012-1 september 2015, ISBN 9789059830295.
- Schöner als die Wirklichkeit. Die Stilleben der Balthasar van der Ast (1593/94-1657), Suermondt-Ludwig-Museum, Aken, 10 maart-5 juni 2016, Herzogliches Museum, Stiftung Schloss Friedenstein, Gotha, 2 juli-2 oktober 2016, ISBN 9783731903161, p. 166-168, cat.nr. 25.
- Jessica Stockholder. Stuff matters, Centraal Museum, Utrecht, 19 april-1 september 2019, ISBN 9788867493784.