Jaardicht

Een jaardicht of chronogram bestaat uit één of meer versregels, of een korte spreuk, waarin de letters M, D, C, L, X, U, V, W, I en Y als Romeinse cijfers beschouwd, bij samentelling een bepaald jaartal voorstellen (synoniemen: chronogram, jaartalvers, getalvers, tijdvers, carnacioen).

Geschiedenis

Deze traditie kwam tot bloei in de 16e eeuw. Rederijkerskamers waren zeer bedreven in het schrijven van lange chronogrammen. Het gebruik komt men overal in Europa tegen: in Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en Nederland en Vlaanderen. Vaak werd gekozen om met het jaarschrift een bepaald feit plechtig te dateren: een nieuw boek of gebouw werd er dan mee versierd. Een bekend chronogrammist was Lipsius, aan wie het bekende chronogram "oMnIa CadVnt" wordt toegeschreven.

Eigenschappen

Een chronogram kan in vrijwel iedere Europese taal worden gemaakt, maar strikt genomen moet de tekst in het Latijn opgesteld zijn. In een jaardicht moeten alle letters die een Romeins cijfer voorstellen en die in de tekst voorkomen, daadwerkelijk gebruikt worden. Meestal staan zij als hoofdletters of groter afgebeeld, soms ook in een andere kleur, wat een aanwijzing is dat er een verborgen boodschap in de tekst zit. In elk woord van de tekst moet ten minste één Romeins cijfer voorkomen en de letter U moet als V geschreven worden. De letter W geldt als dubbel V; Y als dubbel I.

Door het gekunstelde karakter laat de begrijpelijkheid van de tekst soms te wensen over. Ook werden soms verkeerde jaartallen geschreven.

Getalwaarde van de letters

• M = 1000
• D = 500
• C = 100
• L = 50
• X = 10
• V (U) = 5
• W (V + V) = 5 + 5 (=10)
• I (J) = 1
• Y (I + I) = 1 + 1 (=2)

galerij

• 
  Chronogram op het huis De gulden boot op de Grote Markt van Brussel :
  qVas fVror hostILIs sVbVerterat IgnIbVs æDes
  sartor restaVrat præsIDIbVsqVe DICat.
• 
  Chronogram op de kerk van Rupelmonde: gLorIose VICIt DraConeM
• 
  Chronogrammen, Sint-Carolus Borromeuskerk: ChrIsto DeI VIrgInI DeI parae, beato IgnatIo LoIoLae, soCIetatIs aVI hore senatVs popVLVsqVe antVerpIensIs pVbLICo et prIVato aere ponere VolVIt
• 
  Chronogram op de tiendschuur van Herkenrode: l
• 
  Chronogram boven de ingang van de dorpskerk te Spalbeek
• 
  Chronogram op het stadhuis van Leiden
• 
  Chronogram, abdijkerk van Aldersbach, Beieren: CreDo Deo eX MarIa VirgIne InCarnato.
• 
  Latijns chronogram in Antwerpen, Calvarie door Pompe.
• 
  Vlaams chronogram, Antwerpen.

Voorbeelden

• Het chronogram op de kerk van Rupelmonde bijvoorbeeld, GLORIOSE VICIT DRACONEM (Roemrijk overwon hij de draak) (zie foto) geeft het bouwjaar 1758 aan: L (50) + I (1) + V (5) + I (1) + C (100) + I (1) + D (500) + C (100) + M (1000) = 1758.
• Een ander voorbeeld: Karel II van Spanje gaf zijn naam aan Charleroi gesticht in 1666 met als chronogram CaroLo regIUM FUnDatUr (Charleroi is gesticht): C + L + I + U + M + U + D + U = 1666.
• Een chronogram met een vrome maar toch ook hypocriete ondertoon staat op de tiendschuur van de abdij van Herkenrode in Hasselt. Abdis Anna Catharina de Lamboy liet er het jaartal 1656 opzetten als L'ABONDANCE DE DIEV (De overvloed van God, terwijl het om een tiendschuur gaat: een belastingkantoor avant la lettre).
• Boven de ingang van de dorpskerk van Spalbeek (een deelgemeente van Hasselt) is een chronogram aangebracht, verwijzend naar de inwijding van de kerk door bisschop Doutreloux: SECUNDA DIE JUNII CONSECRAVIT DOUTRELOUX (Doutreloux wijdde op 2 juni: C + U + D + D + I + J + U + I + I + C + C + V + I + D + U + L + U + X). Jaartal = 1890.
• Boven een poort links van het bordes van het stadhuis van Leiden staat een jaardicht van stadssecretaris Jan van Hout, verwijzend naar Leidens ontzet van 1574: NAE ZWARTE HUNGER-NOOT GEBRACHT HAD TOT DE DOOT BINAEST ZES DVIZENT MENSCHEN: ALST GOD DEN HEER VERDROOT GAF HI UNS WEDER BROOT ZO VEEL WI CUNSTEN WENSCHEN (V + V + U + C + I + V + I + M + C + L + V + I + U + V + V + V + L + V + V + I + C + U + V + V + C). Jaartal = 1574.
• Lokeren, Wort aLsnU VerheUgt In hUnnen bIssChop De sMet, // WIens CoMste, VIert heeL het LanDt Van Waes! (1732)

Zie ook

Romeinse cijfers

Literatuur

• Bernard Grothues, Anna sust Susanna. Een verzameling palindromen, anagrammen, calembours en kabbala's, 1979
• Bernard Grothues, reMbranDt Is VersChenen, 1992

Externe link

• Op deze site wordt een tekst omgezet in een (jaar)tal
• (de) (en) (hu) Chronogram anno Website-programma

Bronnen, noten en/of referenties

Mediabestanden

Zie de categorie Chronograms in writing van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.