Nederlandsche Volksmilitie

De Nederlandsche Volksmilitie (NVM) was een communistische verzetsorganisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog vooral actief was in Rotterdam en die zich toelegde op sabotage. De NVM was actief vanaf augustus 1942 en werd in oktober 1942 door de Duitsers opgerold.

Mislukte spoorwegaanslag

Op 7 augustus 1942 vond in Rotterdam een mislukte aanslag plaats op een trein met Duitse militairen. In de boog van het Luchtspoor tussen de stations Delftsche Poort en Beurs was een explosieve lading aangebracht met de kennelijke bedoeling de trein te laten ontsporen en in de diepte te laten storten. Kort voordat de trein zou passeren fietste echter een baanopzichter langs de rails. Hij raakte een draad waardoor een klein deel van de lading ontplofte en hijzelf zwaargewond raakte. De Duitsers namen de mislukte aanslag hoog op en dreigden met het doodschieten van gijzelaars als de daders niet binnen een week zouden worden opgespoord of zichzelf zouden hebben aangegeven. Zij zetten bovendien zelf een van hun beste mensen - de beruchte agent-provocateur Anton van der Waals - op de zaak. Die leek al snel beet te hebben, maar raakte het spoor toch weer bijster. De daders werden niet gepakt en vijf gijzelaars, Robert Baelde, Christoffel Bennekers, Otto Ernst Gelder graaf van Limburg Stirum, Willem Ruys en Alexander baron Schimmelpenninck van der Oye, werden op 15 augustus gefusilleerd op het landgoed Gorp en Roovert.

Brandstichting in Den Haag

Op 13 oktober 1942 werd in Den Haag een opslagplaats van de Wehrmacht in brand gestoken. De daders van die actie hadden weten te ontkomen, maar een van hen was door de waakhond gebeten en had zijn fiets moeten achterlaten. Aan de hand van het framenummer wist men bij een fietsenwinkel de naam van de koper van die fiets – Sally Dormits - te achterhalen. De politie wist niet dat Dormits de fiets inmiddels doorverkocht had en dacht daarom dat Dormits een van de brandstichters was. Ze gingen naar zijn woning in Den Haag, maar die had Dormits na een echtscheiding verlaten. Er werd daarom via de radio een landelijk opsporingsbericht voor Dormits verspreid.

Arrestatie tasjesdief

Op 17 oktober 1942 pakte de politie in Rotterdam een tasjesdief op die, wat de politie uiteraard niet wist, een persoonsbewijs voor zijn Joodse vriendin wilde bemachtigen. Op het bureau schoot de arrestant, die een pistool op zak bleek te hebben, zich een kogel door het hoofd. Onder de papieren die de recherche op hem aantrof waren onder andere een kassabon van een winkel in Rotterdam en een textielkaart op naam van Dormits. Toen de melding bij het hoofdbureau binnenkwam was juist een opsporingsteam van de Haagse politie bij de Rotterdamse politie op bezoek, omdat ze een connectie van Dormits met Rotterdam hadden ontdekt. Een gecombineerd team van de Haagse en Rotterdamse politie begon meteen met het onderzoek.

Inval hoofdkwartier

De gevonden kassabon leidde de recherche naar een adres in Rotterdam (Bijlwerffstraat 37) waar de betrokken winkelier een bestelling voor Dormits had afgeleverd. Dormits woonde hier onder de schuilnaam Van Gelderen.^[1] Er werd naast brandbommen, chemicaliën en stapels van de communistische verzetskrant De Waarheid, ook een uitgebreide administratie gevonden waaruit viel op te maken dat het hier ging om een omvangrijke verzetsorganisatie. De Joodse vriendin van de arrestant, de kapster Saartje van Gigch, die nu ook gevaar liep, ontkwam aan arrestatie in de kapsalon doordat zij koelbloedig een politie-inspecteur wist te misleiden.

Groot alarm

De vondst in de Rotterdamse woning van Dormits leidde tot de conclusie dat men hier te maken had met de Nederlandsche Volksmilitie (NVM), een verzetsorganisatie die in Rotterdam en soms ook elders in het land actief was. De NVM hield zich voornamelijk bezig met sabotage en zat onder andere achter de mislukte spoorwegaanslag van 7 augustus in Rotterdam. Dit leidde tot groot alarm bij de politie. Onmiddellijk werd de Sicherheitsdienst (SD) ingeschakeld.

Fatale administratie

Dormits, de leider van de NVM, ontleende zijn gezag vooral aan de militaire ervaring die hij had opgedaan in een Braziliaanse guerrillabeweging en in de Spaanse Burgeroorlog. Met de risico's die het verzetswerk met zich meebracht ging hij echter lichtvaardig om. Door instructies van Duitse communisten was hij op de hoogte van die risico's, en ook wist hij van de grote aantallen arrestaties onder de communisten in Den Haag en de vele doden die al in 1942 onder de Haagse communisten in de concentratiekampen waren gevallen (bron?). Maar desondanks had hij een uitgebreide zij het gecodeerde administratie met ruim 100 namen bijgehouden. De politie kon de code ter plekke ontcijferen en kon de namen en adressen van de leden van de organisatie lezen.

Massale arrestaties

De vondst van de ledenadministratie van de NVM in de Rotterdamse woning van Dormits leidde tot een golf van arrestaties in de nacht volgende op zijn zelfmoord. Ruim honderd personen werden meteen opgepakt, waarvan sommigen door de Duitsers zwaar werden mishandeld. Ze moesten vele uren lang doodstil met het hoofd naar de muur staan, praten of het hoofd wenden resulteerde in een klap, zodat het hoofd tot bloedens toe tegen de muur sloeg. Ze mochten niet naar de wc; vrouwen die daardoor hun urine moesten laten lopen werden met hun kleren over de grond gesleurd en zo als dweil gebruikt. De Rotterdamse en Haagse politie waren getuige van de mishandelingen, maar dat weerhield hen niet om de speurtocht fanatiek voort te zetten. Op de dag voor de nacht van de arrestaties waren er overigens bij een andere actie al twee leden van de NVM gearresteerd. Later volgden nog meer arrestaties. In totaal werden 221 mensen gearresteerd. Er zaten een 12-, een 15-, en vier 17-jarigen bij.

Verraad

Bij de Rotterdamse arrestanten zou een jonge vrouw Martha Korthagen aanwezig zijn geweest, die bij verhoren zou hebben verklaard dat ze eerder bij het bedrijf Hollandia-Kattenburg had gewerkt en daar De Waarheid had gelezen. Ze moest de andere lezers van De Waarheid aanwijzen, het bleken er velen te zijn. De Waarheid-lezers werden gearresteerd. Enkelen werden verdacht bij de NVM betrokken te zijn geweest, waaronder Japie Smeer en Bernard Luza. Zij moesten de actieve communisten aanwijzen. Bij het bedrijf werkten veel Joden. Vanwege hun werkzaamheden voor de Wehrmacht waren zij vrijgesteld van deportatie, de zogenaamde sper-joden. De Duitsers besloten de Joodse werknemers van het bedrijf onmiddellijk te arresteren en samen met hun familieleden naar Westerbork te sturen, 370 werknemers en 470 familieleden. Twee van hen werden in het proces tegen de NVM-leden ter dood veroordeeld en gefusilleerd; of ze echt iets met de NVM te maken hadden zal altijd onduidelijk blijven. De overige personen werden afgevoerd naar Kamp Westerbork en van daaruit doorgestuurd naar kampen in Duitsland. Slechts enkelen zouden de oorlog overleven.

Na de oorlog bleek tijdens het verradersproces tegen Martha Korthagen in september 1948 een andere reconstructie, namelijk dat zij in werkelijkheid een SD-agente was, die ook bij de verhoren (inclusief martelingen) van NVM-ers zoals Elias Dingsdag actief betrokken was.^[2] De vermeende link tussen de NVM en Hollandia-Kattenburg was verzonnen door de Sicherheitsdienst uit interne onvrede over de vrijstellingen voor de zogenaamde sper-joden, waardoor het aantal afgevoerde joden achterbleef bij de verwachtingen van Rauter.

Twee weken na de arrestatie van Dormits ging er een politie-opsporingsbericht voor verscheidene ondergedoken leden van de NVM uit. In dat bericht werd de groep omschreven als een door joden geleide zuiver communistische organisatie. Door dit bericht heeft de groep voor historici een Joods stempel gekregen. De groep bevatte echter 20-25% Joden, terwijl onder de omgekomenen de Joden ongeveer 50% uitmaken.

Lot arrestanten

Een deel van de arrestanten uit de eerste golf werd weer vrijgelaten; de gepakte Joden werden afgevoerd naar de vernietigingskampen Auschwitz, Sobibór of Majdanek; anderen belandden in concentratiekampen. Veertien personen kregen een langdurige vrijheidsstraf opgelegd en eenentwintig kregen de doodstraf en werden gefusilleerd. Zes anderen werden in eerste instantie ook ter dood veroordeeld, maar kregen gratie. Hun straf werd omgezet in 15 jaar tuchthuis. In de tuchthuizen waren hun overlevingskansen groter dan in de concentratiekampen, waar de ‘lichtere’ gevallen naartoe waren gestuurd. De ironie wil dus dat de ter dood veroordeelden die gratie hadden gekregen, beter af waren dan degenen waartegen de Duitsers meenden onvoldoende bewijs te hebben om tot een veroordeling te komen. Als gevolg van de arrestaties in verband met de NVM zijn 91 personen om het leven gekomen, inclusief twee personen die na terugkeer in Nederland ten gevolge van de doorstane ontberingen alsnog overleden, maar exclusief de slachtoffers onder de gedeporteerde Joodse werknemers van Hollandia-Kattenburg.

Speksnijder

Henk Speksnijder, een van de leiders van de NVM, werd op 19 januari 1943 gearresteerd. Hierbij werd hij naar de grond gedrukt waarna een Duitse SD'er hem met zijn laars een gebroken kaak trapte. Een Rotterdamse politieman overmeesterde hem definitief. Op het bureau van de SD probeerde Speksnijder hoewel hij geboeid was uit het raam te springen, maar hij bleef met zijn voet achter de sponning haken, zodat hij weer omhoog getrokken kon worden. Vermoedelijk had Speksnijder deze wijze van zelfmoord doorgesproken met Gerrit Kastein, met wie hij nauw samenwerkte. Speksnijder had een aantekening van een ontmoeting op zak. De volgende dag werd hij in Den Haag op de plaats van de afspraak bij station Hollands Spoor neergezet, met een bezemsteel in zijn broekspijpen, zodat hij niet kon vluchten. Zijn neef Caspar Speksnijder liep daardoor in de val. In de kelders van het Binnenhof werd Caspar met een zweep op zijn rug afgeranseld, zodat de rug een bloederige massa was en zijn onderbroek door het vlees gemengd was. Later constateerde Van der Wilt dat zijn anus misvormd was, wat aan de martelingen van Herman Holstege door Ernst Knorr doet denken.

Wetenswaardigheden

Naar aanleiding van het succes van het oprollen van de NVM bood de Sicherheitsdienst de politiemannen uit Rotterdam en Den Haag die betrokken waren bij het opsporen een feest aan dat in een enorme zuip- en vreetpartij ontaardde.
De Rotterdamse politie was zo enthousiast als er weer een joodse communist van de NVM gearresteerd was, dat ze de bladzijden van het rapportenboek, dat ieder bureau had, met de melding van de arrestatie met kleurpotlood en liniaal met koeien van letters NVM kalligrafisch versierden.

Omgekomenen

In onderstaande lijst staan de omgekomenen ten gevolge van de arrestaties van de NVM. De lijst is inclusief meegearresteerde gezinsleden en de arrestanten bij Hollandia-Kattenburg die in het NVM-proces werden betrokken.

Arrestatiedatum	Achternaam	Voornamen	Overlijdensdatum	Overlijdensplaats
17 oktober 1942	Dormits	Samuel Zacharias	17 oktober 1942	Rotterdam
17 oktober 1942	Drost	Theodorus Bernhardus	29 december 1942	Leusden
18 oktober 1942	Blazer	Samuel	30 april 1944	Auschwitz
18 oktober 1942	Boezaart	Johannes Jacobus	24 oktober 1944	Dachau
18 oktober 1942	Brink, ten	Bertha Jeannette	7 december 1942	Auschwitz
18 oktober 1942	Broekhoven	Cornelis Antonius	29 juli 1944	Natzweiler
18 oktober 1942	Bruijn, de	Leonardus	19 december 1944	Gusen
18 oktober 1942	Buren, van	Mozes	30 april 1943	Auschwitz
18 oktober 1942	Dijk, van	Louis	1 februari 1943	Auschwitz
18 oktober 1942	Emmerij	Louis Johan Hendrik	4 mei 1945	Dachau
18 oktober 1942	Gils, van	Hendrik	1 maart 1945	Waldheim
18 oktober 1942	Grevel	Adrianus Cornelis	14 december 1944	Neuengamme
18 oktober 1942	Hamer, van de	Kornelis	7 december 1944	Neuengamme
18 oktober 1942	Harpman	Louis	4 juni 1943	Sobibor
18 oktober 1942	Hemmes	Hendrik	31 december 1944	Stutthof
18 oktober 1942	Hoeder	Pieter Johannes	28 december 1944	Gusen
18 oktober 1942	Jongh, de	Willem Karel	29 december 1942	Leusden
18 oktober 1942	Kaspers	Klaas	29 december 1942	Leusden
18 oktober 1942	Kleef, van	Johannes	2 december 1944	Dachau
18 oktober 1942	Leeuwen, van	Eliazar	14 januari 1943	Auschwitz
18 oktober 1942	Leeuwen, van	Hendrik	9 april 1943	Sobibor
18 oktober 1942	Ligtlijf	Johannes	22 februari 1945	Neuengamme
18 oktober 1942	Muije	Hendrik	29 december 1942	Leusden
18 oktober 1942	Muntz	Jacob	18 februari 1943	Vught
18 oktober 1942	Muntz	Marinus	14 juni 1944	Natzweiler
18 oktober 1942	Nederlof	Jan Dirk	8 april 1943	Leusden
18 oktober 1942	Post	Adrianus	21 april 1944	Natzweiler
18 oktober 1942	Post	Johannes Leendert	12 maart 1945	Rotterdam
18 oktober 1942	Ridder, de	Johannes Theodorus	8 juni 1944	Natzweiler
18 oktober 1942	Ruiter, de	Willem	29 december 1942	Leusden
18 oktober 1942	Speksnijder	Jacobus Gerrit	31 maart 1945	Dachau
18 oktober 1942	Speksnijder	Marinus	22 augustus 1944	Erzingen
18 oktober 1942	Suesan	Josef	28 februari 1943	Auschwitz
18 oktober 1942	Suesan	Juda	7 december 1942	Auschwitz
18 oktober 1942	Suesan-Jacobs	Rachel	7 december 1942	Auschwitz
18 oktober 1942	Vlieger	Willem	1 februari 1945	Neuengamme
18 oktober 1942	Vogel	Jacobus	12 mei 1944	Natzweiler
18 oktober 1942	Wal, van der	Marinus	17 februari 1946	Bloemendaal
18 oktober 1942	Wolff, de	Samuel	30 april 1944	Auschwitz
19 oktober 1942	Boonstoppel	Boote Christiaan	6 mei 1945	Sandbostel
19 oktober 1942	Gigch, van	Asser	14 januari 1943	Auschwitz
19 oktober 1942	Gigch, van	Salomon Joël	30 april 1943	Auschwitz
19 oktober 1942	Rulo	Franciscus Martinus	12 december 1944	Neuengamme
19 oktober 1942	Vos	Mozes	9 april 1943	Sobibor
20 oktober 1942	Zutphen, van	Andries	8 april 1943	Leusden
21 oktober 1942	Mendels	Sander	26 maart 1943	Sobibor
21 oktober 1942	Mendels-Juliard	Jaantje	26 maart 1943	Sobibor
23/27 oktober 1942	Kraats, van der	Cornelis	14 juli 1943	Leusden
23/27 oktober 1942	Sterre, van der	Jacobus	17 januari 1945	Dachau
26 oktober 1942	Geuvers	Bernard Eduard	23 mei 1945	Allach
27 oktober 1942	Waas	Elias	5 februari 1943	Leusden
29 oktober 1942	Sies	Izaak	29 december 1942	Leusden
29 oktober 1942	Velleman	Samuel	14 januari 1943	Auschwitz
30 oktober 1942	Haas, de	Bernard Daniël	24 januari 1945	Rotterdam
30 oktober 1942	Vrijburg-Schuijl	Anna Theodora	3 februari 1944	Ravensbrück
2 november 1942	Sloof	Hendrikus	17 februari 1945	Dachau
11 november 1942	Coppenhagen	Mozes	30 november 1943	Majdanek
11 november 1942	Coppenhagen	Pinehas Joseph	30 april 1943	Auschwitz
11 november 1942	Coppenhagen	Salomon	30 april 1943	Auschwitz
11 november 1942	Coppenhagen-Koopman	Sofie	14 januari 1943	Auschwitz
11 november 1942	Gompertz	Nathan	21 januari 1943	Auschwitz
11 november 1942	Groenteman	Rebecca	21 januari 1943	Auschwitz
11 november 1942	Hiegentlich	Hermann	30 april 1943	Auschwitz
11 november 1942	Italiaander	Leendert	21 januari 1943	Auschwitz
11 november 1942	Konijn	Mijer	15 februari 1943	onbekend
11 november 1942	Merzbach-Spier	Jenny	17 september 1943	Auschwitz
11 november 1942	Oosten, van	Abraham	21 januari 1943	Auschwitz
11 november 1942	Parreira	Leo	30 april 1943	Auschwitz
11 november 1942	Slager	Bernard	16 juli 1943	Sobibor
11 november 1942	Smeer	Jacob	28 mei 1943	Sobibor
11 november 1942	Swaab	Aaron	21 januari 1943	Auschwitz
12 november 1942	Bastian	Cornelis	31 juli 1946	Rotterdam
12 november 1942	Luza	Bernard	15 februari 1943	Waalsdorpervlakte
15 november 1942	Gossels	Leonard	21 januari 1943	Auschwitz
15 november 1942	Pierôt	Frederika Amalia	7 maart 1945	Mauthausen
18 november 1942	Kleef, van	Hendrik	8 maart 1943	Leusden
19 november 1942	Breur	Krijn Martinus	5 februari 1943	Leusden
22 november 1942	Dormits-Hartog	Annette Mary	27 augustus 1943	Auschwitz
23/24 november 1942	Lezer	Noach	17 februari 1943	Auschwitz
6 december 1942	Bruijn, de	Dirk	10 januari 1945	Mauthausen
6 december 1942	Holleman	Cornelis	11 maart 1943	Leusden
10 januari 1943	Speksnijder	Caspar	14 juli 1943	Leusden
12 januari 1943	Burger, den	Hendrikus	24 april 1945	Neuengamme
18 januari 1943	Vleeschhouwer	Jacob	14 juli 1943	Leusden
19 januari 1943	Speksnijder	Hendrik	14 juli 1943	Leusden
17 maart 1943	Bergen-Van Gigch, van	Saartje	9 juli 1943	Sobibor
	Florijn	Jacobus	14 juli 1943	Leusden
	Haan	Johannis	19 april 1945	Dachau
	Hoek	Jacobus Philippus	29 december 1942	Leusden
	Meijer	Karel	14 juli 1943	Leusden
	Slier	Debora	21 januari 1943	Auschwitz

Bronnen

Gelder, Bert van, Brand bij de Wehrmacht; verzetsgroep ‘De Vonk’ Den Haag 1942-43, Uitg. De Zilverdistel, 2005, ISBN 978-90-75434-13-2.
Harthoorn, R., Vuile oorlog in Den Haag, Utrecht, Van Gruting, 2011
Jong, Dr. L. de, 1975, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 6, Juli ’42 – mei ’43, Staatsuitgeverij, ’s-Gravenhage, blz. 62-74 en blz. 160-166
Jong, Dr. L. de, 1978, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 8, Gevangenen en gedeporteerden, Staatsuitgeverij, ’s-Gravenhage, blz. 360-373
Pauw, J.L., 1995, Guerrilla in Rotterdam: de paramilitaire verzetsgroepen 1940-1945, Sdu, ‘s-Gravenhage
Riet, Frank van, Handhaven onder de nieuwe orde, Zatbommel, Aprilis, 2008
Verheij, A.A., CPN verzet in de regio Rotterdam 1940-1945, Rotterdam, Monditaal Publishing, 1999

Noten

[1] Website Nationaal monument Kamp Vught, Relaas over NVM en Pieter Baan, huisbaas van Dormits

[2] Delpher.nl, De Waarheid, 16 september 1948, pagina 2

[1]

[2]